سندرم پیش از قاعدگی (PMS) يکی از شايعترين مشکلات زنان در سنین باروری است. در این مقاله با درمان های گیاهی این سندرم آشنا بشوید.
نویسنده: دکتر شیدا احمدی کولایی
تحریریه داروکده
آخرین به روزرسانی:
09 مرداد 1402
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟
09 مرداد 1402
3K
PMS یا سندروم پیش از قاعدگی و درمان گیاهی
سندرم پیش از قاعدگی (PMS) يکی از شايعترين مشکلات زنان در سنین باروری است که علاوه بر سلامت جسمانی بر روی کیفیت زندگی، تصوير ذهنی از بدن، بارداری، خلق و خوی افراد، اقتصاد و بهره وری يک کشور نیز اثرگذار است. این سندرم مجموعه ای از علائم جسمی، روانشناختی و رفتاری است که معمولا چند روز پیش از قاعدگی شروع شده و با شروع خونریزی و یا در چند روز اول قاعدگی از بین می رود. شایعترین علائم آن بیقراری، افسردگی، اضطراب، تنش، تمایل بـه گریه، سردرد، خستگی، تغییر در میل جنسی، حساسیت و تورم پستانهاست.
برخی از متداولترین تغییرات رفتاری که در مرحلۀ قبل از قاعدگی مشاهده می شود شامل حس انزوا طلبی، غیبت از کار، فقدان تمرکز، ضعف عملکرد و ... است. نتایج یک پژوهش بر روی اختلالات رفتاری زنان مبتلا به سندرم پیش از قاعدگی حاکی از این است که 27.5 درصد کاهش کارایی شغلی، 22.1 درصد اختلال در ارتباطات کاری، 82.8 درصد اختلاف با همسر، 61 درصد اختلاف با فرزندان و 41.5 درصد اختلال در روابط اجتماعی داشتهاند. اگرچه مقادیر ارائه شده در مطالعات گوناگون متغیرند، اما آنچه در بین همهی این مطالعات مشترک است، تاثیر زیاد PMS بر زندگی شخصی و اجتماعی بانوان است.
با وجود این که این سندرم یکی از شایع ترین بیماری های زنان است، اما تعیین شیوع واقعی آن به علت وجود اختلافات وسیع در تعاریف و معیارهاي تشخیصی به سختی امکان پذیر است. تخمین زده میشود کـه بیش از 75% زنان در سنین باروری درجاتی از علائم PMS را تجربه میکنند و در 5% افراد علائم به حدی شدید است که باعث اختلال عملکرد وسیع میگردد.
علت ايجاد سندروم قبل از قاعدگی هنوز بـه درستی مشخص نشدهاست. مواردی چون تغييرات دورهای سطح استروژن و پروژسترون، اختلال در سطح منيزيم و كلسيم، کاهش میزان دوپامین و سروتونین مغزی، كمبود ويتامين و املاح معدنی، ژنتيک، سلامت روان و سبک زندگی به عنوان عوامل احتمالی بروز PMS مطرح شدهاند.
با توجه به علل فرضی یاد شده، درمانهای مختلفی برای کنترل علائم در نظر گرفته شده است، ولی تاکنون درمان مؤثر و منحصر بفردی کـه مورد پذیرش همگان باشد، شناخته نشدهاست. وجود روشهای درمانی گوناگون نیز تا حد زیادی ناشی از ماهیت چند عاملی این اختلال و نقش عوامل مختلف روانی در پیدایش آن است.
در قسمت اول این مقاله با عنوان" PMS یا سندروم پیش از قاعدگی و هر آنچه باید بدانید " به تعديل رژيم غذايی، استفاده از مکملهای تغذیهای و درمانهای دارویی سندرم پیش از قاعدگی اشاره کردیم. اما از آن جایی که همه افراد به درمان دارویی برای کنترل علائم PMS نیاز ندارند و یا برخی، مایل به استفاده از محصولات قاعدگی حاوی گیاهان دارویی برای کنترل علائم هستند، قسمت دوم این مقاله را به معرفی درمان های گیاهی PMS اختصاص دادهایم.
نگارش این دو مقاله در مجله داروکده، با این هدف صورت گرفته است که "اجازه ندهید سندرم پیش از قاعدگی شما را از پای بیندازد!"
با افزايش نقش زنان در اجتماع و دستيابی به موقعيتهای شغلی پر مـسئوليت، اختلالات قبل از قاعدگی، زنان را از كسب بیشترین كارآيی در انجام وظايف محروم ساخته است. افزون بر اثری که شدت علائم سندرم پیش از قاعدگی بر عملکرد کاری بانوان دارد، این اختلال میتواند بر زندگی خانوادگی فرد نيز تأثير بگذارد. به گونهای که این اختلال ممکن است سبب تغييراتی در رفتار زنان شود که به ناسازگاری با سایر اعضای خانواده از جمله همسر و بدرفتاری با فرزندان منجر گردد. گاهی نیز انزوای اجتماعی و افزایش شکایات بیماري های روان تنی از پیامدهای سندرم پیش از قاعدگی است. به همین علت، درک درست علائم و رفع مشكلات اين دوره، براي زنان بسیار حائز اهمیت است.
یکی از مطرح ترین روش های درمانی مختص این دوران، استفاده از داروهای شیمیایی است که پیش از این درباره آن صحبت شدهاست. اگرچه از داروهای شیمیایی، به عنوان یکی از مهمترین گزینههای درمانی به ویژه در افراد با علائم شدید یاد میشود، اما این داروها تنها راهکار درمانی موجود نیستند و استفاده از آنها تنها در موارد شديد يا مواردي كه بيمار به درمانهاي ديگر پاسخ نداده باشد، ضرورت مییابد. در سایر موارد درمانهای طبیعی انتخاب بسیاری از افراد درگیر با سندرم پیش از قاعدگی است. به طوری که نتایج یک بررسی نشان میدهد که 80 درصد زنانی كه از PMS رنج می برند، خواهان استفاده از درمانهای طب جايگزين مانند استفاده از داروهای گياهی می باشند.
گیاهان دارویی یکی از رایجترین راهکارهای درمانی سندرم پیش از قاعدگی محسوب میشوند؛ مصرف داروهاي گیـاهی قدمتی دیرینه دارد و این درمان های طبیعی جز میراث فرهنگی و گرانقدر کشورها هستند. این روش درمانی، علاوه بر مقرون به صرفه و در دسترس بودن، عمدتا عوارض جانبی کمتری نسبت به داروهای شیمیایی دارند. همچنین، این رویکرد درمانی به طور عمده مورد قبول جامعه بوده و بیماران آن را بهتر تحمل مینمایند. به طوری که بسياری از زنان با توجه به سير طولانی سندرم و عواملی چون عوارض ناشی از مصرف داروها و يا وابستگی به آنها، متقاضی حل مشكلات با استفاده از گیاهان دارویی میباشند. این گیاهان از طریق بروز آثاری همچون تنظیم هورمونی، ضد افسردگی، ضد اسپاسمی، ضد دردی، ضد التهابی، ضد اضطراب و بیقراری، آرامبخشی و خواب آوری، در درمان PMS موفق عمل میکنند.
در ادامه با برخی از شناختهترین گیاهان موثر در بهبود علائم PMS و فرآوردههای موجود از آن ها در داروخانه آنلاین داروکده، تحت عنوان محصولات قاعدگی، بیشتر آشنا میشویم.
گیاه پنج انگشت یا گیاه زنان، همان طور که از نامش پیداست، از مهمترین گیاهان مورد استفاده در ساخت مکملهای تخصصی بانوان است. این گیاه به طور سنتی برای درمان بیماریهای مختلف زنان از جمله سندرم پیش از قاعدگی (PMS) استفاده میشود.
میوه پنج انگشت با اثر بر روی هیپوتالاموس و هیپوفیز به طور غیر مستقیم و با ایجاد تعادل میان هورمونهای جنسی، درمانی قابل تحمل و موثر برای تسکین علائم پیاماس و کاهش نوسانات خلقی به شمار میرود.
هایپرپرولاکتینمی و اختلال فاز لوتئینی هر دو از علل بروز سندرم پیش از قاعدگی PMS و درد سینه دورهای به حساب میآیند. گیاه پنج انگشت سطح خونی پرولاکتین را کاهش داده و اختلال فاز لوتئینی را که به علت ناکافی بودن ترشح پروژسترون به وجود میآید، بهبود میبخشد.
برای آشنایی بیشتر با خواص این گیاه میتوانید به مقاله گیاه پنج انگشت (گیاه زنان) نوشته دکتر شیدا احمدی کولایی مراجعه کنید.
بانوان محترم میتوانند به منظور تنظیم سیکل قاعدگی و کاهش علائم سندرم پیش از قاعدگی، از فرآوردههای این گیاه دارویی استفاده کنند. استفاده از فرآوردههای حاوی عصارهی گیاه پنج انگشت میتواند برخی علائم سندرم پیش از قاعدگی نظیر خلق و خوی افسرده یا تغییرات خلقی، عصبانیت، سردرد، حساس شدن سینهها و نفخ را کاهشدهد. بیشتر مطالعات نشان دادهاند، اثرات مطلوب درمانی بعد از استفاده مستمر در 3 دوره قاعدگی مشاهده میشود.
در صورت تمایل به استفاده از فرآوردههای حاوی پنج انگشت، میتوانید از فرآوردههایی نظیر فمودین، پی ام اس پوز، پریمنتا، آگنوگل و ویتاگنوس استفاده نمایید.
گل مغربی حاوی مقادیر زیادی اسیدهای چرب ضروری شامل اسید لینولئیک و اسید گامالینولنیک است. اثر عمده این مواد جلوگیری از سنتز پروستاگلاندینها و کاهش درد و حساسیت پستانها است.
نتایج پژوهشها حاکی از این است که مصرف روزانه 1 تا 3 گرم روغن دانه گل مغربی به مدت 2 ماه میتواند سبب بهبود علائم سندرم پیش از قاعدگی گردد. نتایج یک بررسی سیستماتیک و متاآنالیز منتشر شده در مجله زنان و زایمان در سال 2019 نشان داد که روغن گل مغربی ممکن است در کاهش شدت علائم PMS، از جمله درد سینه، نفخ، و تغییرات خلقی موثر باشد.
مدت زمانی که طول میکشد تا روغن گل مغربی بر علائم PMS اثر بگذارد، ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. اگرچه اغلب مطالعات بیان میکنند که این اثرات پس از 2 دوره درمان قاعدگی آشکار میگردد. اما برخی منابع به منظور حصول نتیجه مطلوب، مصرف محصولات حاوی گل مغربی را طی 6 ماه موثر دانستهاند.
برای آشنایی با محصولات حاوی گل مغربی، میتوانید به محصولات قاعدگی و یائسگی داروکده مراجعه کنید. برخی از مکملهای پیشنهادی ما عبارتند از روغن گل مغربی هلث اید، باریج روغن گل مغربی ای پی او و پریموژل. با توجه به تعدد محصولات موجود در این گروه، میتوانید انتخاب محصول مناسب خودتان را به مشاوران مجرب داروکده بسپارید.
زنجبیل، يک داروی گیاهی ایمن است که از گذشته برای مشکلات زنان نظیر قاعدگی دردناک و تهوع بارداری استفاده میشدهاست. دادههای علمی نشان میدهد، زنجبیل از طريق مهار مسیرهاي سیکلواکسیژناز و لیپواکسیژناز از متابولیسم اسید آراشیدونیک جلوگیري میکند. بنابراين ممکن است اثرات ضدالتهابی و ضدردی آن از طريق مهار تولید پروستاگلاندینها و لکوترينها صورت گیرد.
همچنین، شواهد معتبری مبنی بر تأثیر مثبت مصرف زنجبیل در بهبود برخی علائم سندرم پیش از قاعدگی همچون خستگی، عصبانیت، سردرد، نفخ، درد و گرفتگی عضلانی وجود دارد.
یکی از علائم PMS،بروز سردرد و تشدید میگرن است. در زنان مبتلا به PMS، شیوع سردرد شدید در مرحله لوتئال و عدم اثرگذاری مناسب مسکنها منجر به تحریک پذیری، اضطراب، عصبانیت و عدم تحمل غذا میشود. مصرف زنجبیل در این دوران سبب کاهش قابل توجهی در شدت سردرد میشود.
مطالعات استفاده از فرآورده های حاوی زنجبیل را از 7 روز پیش از قاعدگی تا 3 روز پس از آن در کاهش شدت علائم خلقی، جسمانی و رفتاری سندرم قبل از قاعدگی مفید ارزیابی نمودهاند.
از آن جایی که یکی از اصلیترین اثرات تایید شده زنجبیل، جلوگیری از تهوع است، شما میتوانید فرآوردههای حاوی زنجبیل را در دسته محصولات ضد تهوع داروکده بیابید.
زعفران ادویهای گرانبها است که به طور سنتی به عنوان شادی افزا، قاعده آور، سقط آور و برانگیزاننده میل جنسی استفاده میگردد. زعفران ممکن است با تنظیم انتقال دهندههای عصبی در مغز که در ایجاد علائم سندرم پیش از قاعدگی نقش دارند، تاثیراتی بر روی علائم PMS داشته باشد.
تغییرات هورمونی شدید در PMS، ممکن است با علائمی مانند افسردگی، تنش، تحریک پذیری و نوسانات خلقی همراه باشد. زعفران میتواند با تاثیر بر فعالیت سروتونین، نه تنها به کاهش علائم افسردگی، بلکه به کاهش علائم روانی مرتبط با سندرم پیش از قاعدگی کمک کند.
در حالی که تحقیقات پیرامون استفاده از زعفران برای PMS عمدتا به جنبههای روانی مصرف اشاره دارد، اما برخی مطالعات نشان میدهند که زعفران ممکن است علاوه بر بهبود نوسانات خلقی در گرفتگی عضلات نیز مؤثر باشد. همچنین نتایج یک کارآزمایی تصادفی و کنترلشده که در مجله تحقیقات زنان و زایمان در سال 2017 منتشر شد، نشان داد مصرف زعفران علاوه بر تغییرات خلقی در کاهش شدت علائمی نظیر درد سینه و نفخ مرتبط با PMS موثر است.
تحلیل نتایج یک مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی تهران حاکی از این است که زنانی که طی 2 دوره قاعدگی کپسول زعفران مصرف میکردند، کاهش قابل توجهی در علائم PMS به ویژه افسردگی گزارش نمودهاند.
با وجود داده های متعدد درباره اثرات زعفران برای تسکین علائم PMS، از جمله علائم مرتبط با خلق و خو در صورت تمایل میتوانید از فرآوردههایی نظیر سافرومود، کروسینا، دورالایف سافرون و سافرومنتال استفاده نمایید.
گل راعی یا علف چای که به نام سنت جونز ورت نیز شناخته میشود، به طور سنتی برای درمان افسردگی و سایر اختلالات خلقی استفاده میشود. مطالعات اخیر نشان دادهاند که گل راعی ممکن است مزایای بالقوهای برای بهبود علائم سندرم پیش از قاعدگی داشته باشد.
تصور میشود که سنت جونز ورت با تنظیم انتقال دهندههای عصبی در مغز که در ایجاد علائم PMS نقش دارند، اثرات خود را اعمال میکند. مطالعات متعدد نشان میدهند که مصرف فرآوردههای حاوی این گیاه ممکن است در کاهش علائم PMS، از جمله افسردگی، تحریک پذیری، تنش، اضطراب و نوسانات خلقی موثر باشد. همچنین از آن جایی که بیخوابی یکی دیگر از موارد مرتبط با این سندرم است، به گواه برخی مطالعات، استفاده از فرآورده های علف چای میتواند به بهبود مشکلات خواب ناشی از اضطراب و افسردگی در این دوران کمک کند.
افزون بر این، چندین مطالعه نشان دادهاند که علف چای ممکن است به تسکین علائم فیزیکی PMS در برخی از زنان از جمله گرفتگی عضلات، حساسیت سینه ها و نفخ نیز کمک کند.
برای مشاهده اثرات درمانی مکمل سنت جونز ورت، ممکن است به 2 تا 4 هفته زمان نیاز باشد. از این رو، بهتر است به منظور مشاهده تغییرات محسوس در تحریک پذیری، اضطراب و ناخشنودی مصرف را حداقل برای دو دوره قاعدگی تمدید نمایید. از آن جایی که علف چای میتواند برای همه افراد مفید نباشد و یا با برخی از داروهای مصرفی تداخل داشته باشد، توصیه میشود پیش از مصرف محصولاتی نظیر نروکسین، پرفوران و قطره هایپیران با پزشک و یا داروسازان مجرب داروکده مشورت نمایید.
گل محمدی، نوعی گل رز است که از دیر باز به عنوان آرامبخش، ضد التهاب، تقویت کننده قوای جنسی و ملین استفاده میشدهاست.
امروزه از این گیاه به علت اثرات آرامبخشی برای بهبود علائمی نظیر اضطراب و بیقراری مرتبط با سندرم پیش از قاعدگی استفاده میشود. ژرانیول موجود در اسانس گل محمدی بر سیستم گابا اثر گذاشته و سبب آرام بخشی می شود.
همچنین گل محمدی به عنوان یک داروی ضد افسردگی ملایم در بهبود نوسانات خلقی PMS استفاده میگردد.
به علاوه، دادههایی مبنی بر اثرات گل محمدی در بهبود خواب نیز وجود دارد. اگرچه مکانیسم دقیق اثر خوابآوری گل محمدی به طور دقیق مشخص نشدهاست، اما ممکن است این اثرات به تمایل فلاونوییدهای گیاه به رسپتورهای بنزودیازپینی مغز بازگردد.
شواهد بالینی نیز به نقش گل محمدی در بهبود علائم خلقی نظیر کاهش اضطراب، تحریک پذیری و افسردگی سندرم پیش از قاعدگی، تاکید دارند.
در صورت تمایل به استفاده از گل محمدی برای بهبود علائم روحی سندرم پیش از قاعدگی، میتوانید از یکی از محصولات پیشنهادی قطره گل سرخ الیس و قطره خوراکی گل محمدی موجود در داروکده استفاده نمایید.
رازیانه گیاهی است که به طور سنتی برای درمان بیماریهای مختلف بانوان از جمله سندرم پیش از قاعدگی استفاده میشود. تصور بر این است که رازیانه با کاهش التهاب و تنظیم هورمونهایی که در ایجاد علائم PMS نقش دارند، عمل میکند.
یک کارآزمایی تصادفی کنترل شده که در مجله تحقیقات علوم پزشکی در سال 2012 چاپ شده است، نشان داد که رازیانه در کاهش علائم PMS از جمله نفخ و گرفتگی عضلات موثر است. پس از آن، پژوهشی دیگری که در مجله تحقیقات زنان و زایمان در سال 2016 منتشر شد، مدعی شد که رازیانه در کاهش شدت علائمی نظیر درد سینه، نفخ و تغییرات خلقی اثرگذار است.
یک مطالعه باليني در ایران بر روی دانش آموزان مبتلا به PMS انجام شد. افراد مورد مطالعه پس از استفاده از رازیانه طی 2 دوره قاعدگی، كاهش معنا داري در شدت علائم درد شكم و لگن، خستگی، بی حالی، افسردگی و عصبانيت نشان دادند.
جهت انتخاب محصولات حاوی رازیانه و خرید اینترنتی از داروکده، میتوانید با همکاران ما در تیم علمی مشاوره نمایید. همچنین، میتوانید از محصولاتی نظیر فنلین و قطره خوراکی رازیانه زردبند در وبسایت داروکده، دیدن نمایید. بهتر است، برای حصول نتیجه مطلوب استفاده از فرآوردههای حاوی رازیانه را یک هفته پیش از قاعدگی آغاز نمایید.
گیاه بابونه یکی از قدیمیترین گیاهان دارویی شناخته شده توسط انسان است. بابونه در تمام فارماکوپ های معتبر به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده و خواص درمانی گلهای آن مورد بررسی قرار گرفتهاست. ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه دارویی بابونه دارای خواص ضد التهابی، ضد اسپاسم (رفع دردهای شکمی و لگنی)، آرامبخشی و ضد اضطرابی است. از این رو فرآوردههای حاوی این گیاه دارویی، تأثیر قابلتوجهی بر اختلالات پیش از قاعدگی دارند.
در برخی پژوهشها به اثرات مصرف بابونه در کاهش علائم PMS از جمله تغییرات خلقی و گرفتگی عضلات اشاره شدهاست. به عنوان نمونه، دادههای حاصل از یک کارآزمایی منتشر شده در مجله آموزش و ارتقای سلامت در سال 2017 نشان داد که بابونه در کاهش علائم PMS از جمله تحریکپذیری، افسردگی، اضطراب و علائم فیزیکی نظیر نفخ، درد و اسپاسم های عضلانی موثر است. یک بررسی سیستماتیک نشان میدهد که بابونه میتواند به عنوان داروی گیاهی خوب برای درمان زنان مبتلا به PMS استفاده شود.
برای اطلاعات بیشتر درباره گیاه بابونه، میتوانید به مقاله "گیاه بابونه چه خواصی دارد؟" در مجله داروکده مراجعه فرمایید.
با توجه به اثرات بیولوژیکی متنوع بابونه، از این گیاه در فرآوردههای مختلفی استفاده شدهاست. از این رو، انتخاب محصول تخصصی برای بهبود سندرم پیش از قاعدگی ممکن است با دشواری همراه باشد؛ علاوه بر این، برخی مطالعات استفاده از چای بابونه را به اندازه مکملهای حاوی بابونه موثر دانستهاند. به همین خاطر در نبود محصول اختصاصی، میتوانید از چای یا دمنوش بابونه استفاده نمایید.
سنبل الطيب یا والرین که به عنوان یک داروی گیاهی تضعیف کننده سيستم عصبی مرکزی شناخته می شود، جهت تسکین تنشهای عصبی، رفع بیقراری، اضطراب، بیخوابی و رفع اسپاسم بکار می رود.
مکانسيم عمل این گياه به عمل بنزودیازپينها و باربيتوراتها شبیه است؛ بر طبق شواهد موجود، ترکیبات موجود در والریان، از طریق مکانیسمهای متنوعی همچون اثرگذاری از طریق گیرندههای گلوتاماتی و گیرندههای گابا، اثرات ضد اضطرابی و آرام بخشی خود را اعمال میکنند. همچنين اسيد والرنيک موجود در ریشه این گياه دارای خواص ضد اسپاسم بوده و با شل کردن عضلات صاف، دردهای قاعدگی را تسکین می دهد. به همین جهت، از والرین در پيشگيری و درمان دیسمنوره استفاده میشود.
در مطالعات بالینی منتشر شده در مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، به اثرات مثبت مصرف عصاره ریشه سنبل الطیب در بهبود علائم احساسی، فیزیکی و رفتاری PMS اشاره شده است. همچنین، مطالعه منتشر شده در کشور رومانی نشان می دهد که سنبل الطیب به کاهش علائم قبل از قاعدگی که شامل خستگی شدید، مشکل در تمرکز و هماهنگی است، کمک می کند.
افزون بر این، از آنجایی که عارضه بیخوابی در برخی افراد درگیر با PMS به وضوح مشاهده میشود، استفاده از فرآوردههای طبیعی حاوی سنبل الطیب میتواند با القای خواب و تسریع زمان به خواب رفتن در شب، به این افراد کمک شایانی نماید.
جهت اطلاعات بیشتر، مقاله "والرین، خواب آور گیاهی" نوشته شده توسط خانم مهشاد بختیاری در مجله داروکده را مطالعه نمایید.
با توجه به سودمندی گیاه سنبل الطیب در سندرم پیش از قاعدگی، چنانچه مایل به استفاده از فرآورده های حاوی این گیاه در داروکده هستید، می توانید به محصولات آرامبخش، ضد اضطراب و ضد افسردگی داروکده مراجعه نمایید. همچنین با توجه به حجم بالای محصولات و جلوگیری از اتلاف وقت، میتوانید از یکی از محصولات پیشنهادی سدامین، شربت سنبل الطیب زردبند، قطره والریانا، والی فلور و نوراگل استفاده نمایید.
در انتها، ذکر این نکته ضروری است که اگرچه آثار آرام بخشی محصولات حاوی سنبل الطیب در برخی افراد ممکن است در روز اول استفاده تا حدودی مشاهده شود، اما بهتر است به منظور حصول بهترین نتیجه، از این فرآوردهها 2 تا 4 هفته به صورت مداوم استفاده کنید.
مطالب فوق بر اساس اطلاعات درج شده در مونوگرافهای WHO، Natural Medicines Comprehensive Database ،Health Canada ،German Commission E و European Medicines Agency گردآوری شده است. همچنین جهت تکمیل اطلاعات از متون منتشر شده در پایگاه های معتبر علمی همچون PubMed،SCOPUS ،Web of Science و Up to Date استفاده شده است. بررسی پژوهش های داخلی نیز از طریق دسترسی به SID و Civilica صورت گرفته است.
پرسش و پاسخ
ثبت دیدگاه
پیام به صورت خصوصی ثبت گردد
منابع:
مقالات مرتبط
مجله داروکده یک مجله اینترنتی است که شما را در امر آشنایی، تهیه و مصرف صحیح محصولات سلامت محور یاری میرساند.
استفاده از مطالب مجله داروکده فقط برای مقاصد غیرتجاری و با ذکر منبع و درج لینک بلامانع است . کلیه حقوق این مجله به وب سایت داروکده تعلق دارد