دوپامین چیست؟

امروزه با شدت گرفتن اختلالات مرتبط با سلامت روان، بحث پیرامون این حوزه داغ است و بعید نیست که بارها نام دوپامین یا سروتونین را شنیده باشید. این ترکیبات در حقیقت پیام‌رسان‌های شیمیایی هستند که ارتباط بین سلول‌های عصبی را برقرار می‌کنند و حفظ تعادل آن ها برای سلامت روان و عملکرد بهینه اعصاب حیاتی است. دوپامین که به هورمون حس خوب نیز معروف است، در بسیاری جنبه‌های روان‌شناختی و فیزیولوژیکی انسان دخیل بوده و مطالعه بر روی آن در حوزه‌های مختلف علوم اعصاب، روان‌شناسی و رفتاری اهمیت بسزایی دارد. در این مقاله با ما همراه باشید تا این ماده را از نقطه نظر علمی تعریف کرده و به سوال "دوپامین چیست؟" یک پاسخ جامع و اساسی دهیم.

آنچه در این مقاله می‌خوانید:

• هورمون دوپامین چیست؟
• دوپامین چه زمانی ترشح می شود؟
• علائم کمبود دوپامین چیست؟
• افزایش دوپامین باعث چه بیماری می شود؟
• راه افزایش طبیعی دوپامین چیست؟

مدت زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه

هورمون دوپامین چیست؟

دوپامین یک هورمون پیچیده و نوروترانسمیتر کلیدی محسوب می شود و از مهم‌ترین کاتکول‌آمین‌ها در دستگاه عصبی مرکزی است که نقش حیاتی در عملکردهای عصبی، روانی و فیزیولوژیکی مختلف ایفا می‌کند. این ماده شیمیایی عمدتاً توسط نورون‌های دوپامینرژیک در مناطقی از مغز مانند جسم سیاه و هیپوتالاموس تولید و ترشح می‌شود و به عنوان یک پیام‌رسان عصبی برای انتقال سیگنال‌ بین نورون‌ها عمل می‌کند. دوپامین نه تنها در ایجاد احساس لذت و پاداش مؤثر است، بلکه نقش محوری در تنظیم خلق‌وخو، حافظه، انگیزه و توانایی تصمیم‌گیری دارد و همین موضوع سبب شده تا در تحقیقات علوم اعصاب و روان‌شناسی توجه گسترده‌ای به آن شود. 

دوپامین برای چیست و دوپامین چه کاری انجام می دهد؟

دوپامین از طریق مسیرهای دوپامینرژیک مختلف در مغز، تأثیرات روانی و شناختی خود را اعمال می‌کند. برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از: 

1. مسیر مزولیمبیک: این مسیر به سیستم پاداش مغزی مرتبط است و باعث می‌شود ما به دنبال رفتارهای پاداش‌دهنده باشیم. به طور خاص، وقتی فرد با یک فعالیت لذت‌بخش مانند غذا خوردن، ورزش یا دستیابی به یک هدف مواجه می‌شود، دوپامین در این مسیر آزاد می‌شود و احساس رضایت و خوشایندی را ایجاد می‌کند. این فرآیند تقویت رفتاری است و سبب می‌شود که فرد تمایل به تکرار آن رفتار را داشته باشد.

2. مسیر مزوکورتیکال: این مسیر به ناحیه پیشانی مغز منتهی می‌شود و در تنظیم عملکردهای اجرایی، توجه و تمرکز نقش دارد. فعالیت این مسیر باعث می‌شود که افراد توانایی تمرکز بر اهداف و وظایف بلندمدت را داشته باشند و در مواجهه با چالش‌ها انگیزه کافی برای ادامه تلاش را پیدا کنند. کاهش دوپامین در این مسیر می‌تواند منجر به کاهش انگیزه و ابتلا به اختلالاتی نظیر افسردگی و بی‌توجهی شود.

3. مسیر هیپوکامپال: این مسیر بر فرآیندهای شناختی و به یادآوری خاطرات اثر دارد. دوپامین باعث تسهیل در ذخیره‌سازی اطلاعات و ایجاد انگیزه برای یادگیری می‌شود. عدم تعادل دوپامین در این نواحی ممکن است به اختلالات شناختی و مشکلات حافظه بیانجامد و در برخی موارد، با بیماری‌هایی مانند آلزایمر مرتبط باشد.

از سوی دیگر، دوپامین نقش مهمی در تنظیم حرکات بدنی داشته و با حرکات ارادی و ظریف بدن مرتبط است. دوپامین به تنظیم و هماهنگی حرکت کمک می‌کند. در بیماری پارکینسون، کمبود دوپامین منجر به بروز علائمی مانند لرزش، کندی حرکت و سفتی عضلات شده و عملکردهای روزمره فرد تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

دوپامین چه زمانی ترشح  می شود؟

دوپامین در شرایط و فعالیت‌های مختلفی ترشح می‌شود که هر یک تاثیرات خاصی بر روی رفتار، انگیزه و احساسات انسان ها دارند. ترشح دوپامین در پاسخ به محرک‌های خاص، به مغز امکان می‌دهد تا رفتارهای مطلوب را تقویت کرده و به افراد کمک می‌کند در موقعیت‌های متفاوت، واکنش‌ مناسب و مفیدی از خود نشان دهند. هر چند، بسیاری عادات اشتباه و اعتیاد هم ارتباط تنگاتنگی با این ماده دارند. 

لذا با توجه به این موارد، برای شناسایی بهتر دوپامین می بایست به این سوال پاسخ دهیم که دوپامین کی ترشح می شود؟ برخی محرک های مهم تحریک کننده دوپامین شامل موارد زیر هستند:

فعالیت‌های لذت‌بخش و تجربه پاداش

دوپامین اغلب هنگام مواجهه با فعالیت‌های لذت‌بخش و پاداش‌دهنده ترشح می‌شود. این فعالیت‌ها می‌توانند شامل غذا خوردن، ورزش، فعالیت‌های اجتماعی و دستیابی به اهداف یا حتی فعالیت‌هایی مثل گوش دادن به موسیقی مورد علاقه باشند. در این موقعیت‌ها، دوپامین به عنوان عامل تقویت‌کننده‌ای عمل می‌کند که موجب می‌شود افراد حس خوبی نسبت به آن تجربه داشته باشند و در آینده به دنبال تکرار آن باشند. 

انتظار پاداش و تقویت رفتارهای هدف‌گرا

دوپامین نه تنها در زمان دریافت پاداش بلکه در پیش‌بینی آن نیز ترشح می‌شود. به عبارتی، هنگامی که مغز انتظار پاداش دارد، مانند زمانی که فرد در تلاش برای دستیابی به هدفی است، سطح دوپامین افزایش می‌یابد. این افزایش باعث می‌شود افراد انگیزه بیشتری برای پیگیری اهداف خود داشته باشند و از انرژی بیشتری برای ادامه‌ مسیر برخوردار شوند. این فرآیند همچنین در شکل‌گیری عادات و تقویت رفتارهای هدف‌گرا نقش اساسی دارد، زیرا با دریافت پاداش، مسیرهای دوپامینرژیک تقویت می‌شوند و به مغز می‌آموزند که این رفتار خاص به نتیجه مثبتی منجر خواهد شد.

واکنش به موقعیت‌های جدید و ناشناخته

دوپامین همچنین در پاسخ به موقعیت‌ها و محرک‌های جدید و ناشناخته ترشح می‌شود. این امر نشان‌دهنده نقش دوپامین در پردازش‌های شناختی مانند یادگیری و کنجکاوی است. هنگامی که فرد با محیط یا تجربه‌ای تازه مواجه می‌شود، دوپامین به‌عنوان نوعی سیگنال یادگیری و انگیزش عمل می‌کند و مغز را تشویق می‌کند تا به جستجو و ارزیابی محرک‌های جدید بپردازد. این ترشح دوپامین به نواحی مرتبط با یادگیری و حافظه مانند هیپوکامپ و قشر پیشانی نیز می‌رسد و موجب شکل‌گیری خاطرات و یادگیری تجربیات جدید می‌شود.

شرایط استرس‌زا و چالش‌های روزمره

اگرچه دوپامین عموماً به عنوان ماده‌ای پاداش‌دهنده شناخته می‌شود، اما در مواجهه با چالش‌ها و موقعیت‌های استرس‌زا نیز ترشح می‌شود. در چنین موقعیت‌هایی، ترشح دوپامین به مغز امکان می‌دهد که برای تصمیم‌گیری‌های سریع و حل مشکلات آماده شود. در واقع، دوپامین در این مواقع نقش افزایش تمرکز و توجه را ایفا می‌کند و کمک می‌کند فرد برای مقابله با چالش‌ها آماده‌تر باشد.

مصرف مواد اعتیادآور

دوپامین هنگام مصرف مواد اعتیادآور به‌طور غیرطبیعی افزایش می‌یابد. موادی مانند کوکائین، نیکوتین و آمفتامین‌ها باعث می‌شوند دوپامین در مغز به سطحی غیرمعمول برسد که منجر به احساس لذت شدید و ایجاد وابستگی می‌شود. با تکرار مصرف، مغز به این سطح بالای دوپامین عادت کرده و برای دستیابی به همان سطح لذت به مصرف بیشتر نیاز پیدا می‌کند. این فرآیند علاوه بر افزایش دوپامین، موجب کاهش گیرنده‌های دوپامینی و اثرات سطوح طبیعی آن می شود و به همین دلیل نیاز به دریافت مواد اعتیادآور بیشتر می گردد. 

علائم کمبود دوپامین چیست؟

کمبود دوپامین، خواه به دلیل اختلال در سنتز، کاهش رهایش یا اختلال در سیگنال دهی گیرنده باشد، منجر به بروز طیف وسیعی از علائم اثرگذار بر عملکردهای عصبی، روانی و حرکتی و می شود و از نظر بالینی، با اختلالات عصبی و روانپزشکی مختلف مرتبط است.

کاهش انگیزه و اختلالات خلقی

همان طور که گفته شد، دوپامین عامل اصلی سیستم پاداش و ایجاد انگیزه است و کاهش سطح آن در مسیرهای عصبی نام‌برده می‌تواند به از دست دادن انگیزه، بی‌علاقگی و احساس خستگی منجر شود. افراد ممکن است در انجام کارهای روزمره یا هدف‌مند دچار مشکل شوند و احساس کنند فعالیت‌هایی که قبلاً لذت‌بخش بوده‌اند، دیگر شادی یا رضایتی ایجاد نمی‌کنند؛ این وضعیت اغلب با علائم افسردگی و احساس بی‌ارزشی همراه است و می‌تواند به بروز اختلالات خلقی مانند افسردگی منجر شود.

مشکلات شناختی و کاهش تمرکز

کمبود دوپامین بر توانایی‌های شناختی و اجرایی تأثیر منفی دارد. این کمبود می‌تواند منجر به مشکلاتی در تمرکز، تصمیم‌گیری و حافظه شود و توانایی انجام وظایف پیچیده، به خاطر سپردن اطلاعات یا تمرکز بر روی اهداف طولانی‌مدت را مختل نماید. همچنین، این کمبود با اختلالات کم توجهی و بیش‌فعالی یا ADHD نیز مرتبط است.

اختلال در خواب و خستگی

کمبود دوپامین با اختلال در ریتم شبانه روزی و تنظیم خواب مرتبط است، زیرا دوپامین برانگیختگی و بیداری را از طریق مسیرهای درگیر هیپوتالاموس تعدیل می کند. این علائم شامل خواب آلودگی بیش از حد در طول روز، خستگی و در برخی موارد اختلالات رفتاری خواب REM است که که در آن، فرد در حین خواب، حرکات غیر ارادی و واکنش‌هایی انجام می‌دهد که ممکن است به خود یا اطرافیانشان آسیب برساند.

کاهش میل جنسی و اختلالات هورمونی

از آن جایی که دوپامین نقش مهمی در تنظیم ترشح هورمون‌ها دارد، کاهش آن می‌تواند منجر به افزایش سطح پرولاکتین و مشکلات مرتبط نظیر کاهش میل جنسی و اختلالات قاعدگی در زنان شود و در مردان باعث کاهش توانایی جنسی و مشکلات هورمونی می‌گردد.

اختلالات حرکتی و مشکلات جسمانی

کمبود دوپامین، به ویژه در مسیرهای ویژه عصبی می‌تواند با بروز علائم حرکتی مانند لرزش، سفتی عضلات و کندی حرکت نیز مرتبط باشد. این علائم اغلب با بیماری پارکینسون مرتبط هستند که در آن نورون‌های دوپامینرژیک تخریب می‌شوند و باعث اختلالات حرکتی جدی می‌گردند. بیماران مبتلا به این اختلالات معمولاً دچار مشکلاتی در تعادل و هماهنگی حرکت هستند.

افزایش دوپامین باعث چه بیماری می شود؟

در کل، دوپامین ماده شیمیایی پیچیده‌ای در مغز است و هر نوع عدم تعادل و تغییر غیر طبیعی در سطح آن می‌تواند فرد را با مشکل مواجه سازد. به طوریکه علاوه بر کمبود دوپامین، افزایش این انتقال دهنده عصبی هم می‌تواند به بروز اختلالاتی منجر شود که با فعالیت بیش از حد سیستم دوپامینرژیک در مغز مرتبط اند. برای مثال، فرضیه دوپامینی بیان می‌کند که افزایش فعالیت دوپامین می‌تواند به افکار و ادراک ناهنجار منجر شده و در ایجاد اختلالات اسکیزوفرنی و علائم روان پریشی این بیماری مانند هذیان و توهمات نقش داشته باشد. همچنین، در افراد مبتلا به اختلال دو قطبی، افزایش دوپامین ممکن است باعث شروع فاز شیدایی (مانیا) شود که با رفتارهای پرخطر، هیجان زیاد و انرژی بیش از حد همراه است. 

هر گونه اعتیاد به مواد مخدر، الکل و بازی های رایانه ای نیز ارتباط نزدیکی با افزایش دوپامین دارد. با مصرف ماده مخدر یا الکل دوپامین زیادی در مغز آزاد می‌شود و احساس لذت و پاداش به فرد می‌دهد که در نهایت به وابستگی و اعتیاد منجر می‌شود. 

علاوه بر این ها، داروهای دوپامینرژیک (مانند لوودوپا) که غالبا برای درمان بیماری های مرتبط با کمبود آن نظیر اختلالات حرکتی پارکینسون تجویز می شود، در طولانی‌مدت ممکن است باعث بروز رفتارهای اجباری و دیسکنزی (انقباضات و حرکات غیرارادی) شوند که عوارض دوپامین زیاد است.

راه افزایش طبیعی دوپامین چیست؟

راه افزایش دوپامین در بدن یا به عبارت درست تر، برقراری تعادل دوپامینی با استفاده از راهکارهای طبیعی متعددی امکان‌پذیر است که می‌توانند به بهبود خلق‌وخو، تمرکز و سلامت روان کمک کنند. 

پیروی از تغذیه مناسب و ریزمغذی‌ها

مطالعات متعدد به نقش تغذیه در افسردگی و مشکلات روانی اشاره کرده اند. به طور کلی به نظر می رسد، برخورداری از رژیم غذایی مناسب، متعادل و متنوع می‌تواند تولید و آزادسازی انتقال دهنده عصبی دخیل در کنترل خلق و خو مانند دوپامین را در سطحی مناسب نگه دارند. برخی از مواد مغذی نقش کلیدی در سنتز دوپامین دارند، مانند:

• اسیدهای آمینه تیروزین و فنیل‌آلانین که پیش‌سازهای اصلی دوپامین هستند و در غذاهایی مانند گوشت قرمز، ماهی، تخم مرغ، لبنیات، سویا و برخی مغزها و دانه‌ها یافت می‌شوند. ضمن اینکه، امروزه انواع مکمل ال-تیروزین به همین منظور فرموله شده اند. 

• ویتامین های گروه ب مانند B6، B9 و B12 به عنوان ویتامین افزایش دوپامین در بهبود تولید و متابولیسم این ماده نقش مهمی دارند. 

• آهن برای فعالیت آنزیم‌های تبدیل کننده تیروزین به دوپامین، ضروری است. 

• منیزیم و روی دو ماده معدنی موثر در تنظیم گیرنده های دوپامینی و کنترل متابولیسم دوپامین در مغز هستند.

ترکیبات گیاهی موثر در تعادل دوپامین

علاوه بر رژیم غذایی رایج، برخی گیاهان دارویی و ترکیبات زیست فعال موجود در آن ها مانند گیاه ماکا، چای سبز، جینسینگ، جینکوبیلوبا، رودیولا روزا، بابونه، زعفران و... از طریق مکانیسم های متعددی نظیر دارا بودن L-DOPA به عنوان پیش ساز مستقیم دوپامین، فواید آنتی اکسیدانی، آداپتوژنیک یا تعدیل کننده استرس و آرام بخش، به تنظیم سطح دوپامین کمک می‌کنند. در حقیقت، این گیاهان که امروزه مطالعات متعددی روی آن ها صورت گرفته، به شکل داروی گیاهی برای افزایش دوپامین، برای بهبود خلق و خو و سلامت روان افراد کاربرد دارند. 

انجام فعالیت بدنی منظم

ورزش به ویژه ورزش‌های هوازی مانند دویدن، شنا و پیاده‌روی می‌تواند آزادسازی دوپامین را افزایش داده و به تعادل آن در مغز کمک کنند. ورزش همچنین باعث ترشح سایر هورمون‌های شادی آور مانند سروتونین و اندورفین می‌شود که به بهبود خلق‌وخو و کاهش استرس کمک می‌کنند.

داشتن خواب کافی و استراحت

خواب کافی به تنظیم هورمون‌ها و انتقال‌دهنده‌های عصبی از جمله دوپامین کمک می‌کند. برخورداری از بهداشت خواب باعث می‌شود سیستم عصبی مرکزی بتواند دوپامین را به‌طور طبیعی تولید کرده و خطر بروز اختلالات خلقی و حرکتی را کاهش می دهد. در مقابل، کمبود خواب به کاهش سطح دوپامین و در نتیجه کاهش انگیزه و تمرکز می انجامد. 

کاهش مصرف قند و مواد محرک

قندهای تصفیه شده و مواد غذایی حاوی محتوای بالای قند ساده، با افزایش ناگهانی و غیرطبیعی دوپامین و به دنبال آن کاهش شدید این ماده شیمیایی همراه است. مجموعه این نوسانات باعث اختلال در تنظیم دوپامین شده و ممکن است منجر به افزایش رفتارهای اعتیادگونه شود. بنابراین، مصرف متعادل قندها و دوری از مصرف بیش از حد کافئین و نوشیدنی‌های انرژی‌زا می‌تواند به تنظیم طبیعی دوپامین کمک کند.

مدیتیشن و مدیریت استرس

تکنیک های کنترل استرس، نظیر مدیتیشن، یوگا و تمرین‌های تنفسی به کاهش استرس کمک کرده و باعث کاهش ترشح کورتیزول (هورمون استرس) می شوند و بدین ترتیب به مغز اجازه می‌دهند تا دوپامین را به طور متعادل‌تری تولید کند.

اجتناب از مصرف الکل و مواد مخدر

مصرف الکل و مواد مخدر، به‌ویژه آمفتامین‌ها و کوکائین، به طور مصنوعی سطح دوپامین را بالا می‌برند و این نوسانات منجر به تخلیه ذخایر دوپامین و وابستگی مغز به این مواد خواهد شد. لذا، پیروی از سبک زندگی سالم به ترک اعتیاد به حفظ تعادل دوپامین در بلندمدت کمک می‌کند. 

کلام آخر

دوپامین، به عنوان یکی از مهم‌ترین انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز، نقش اساسی در ایجاد احساس لذت، انگیزه، حافظه، تمرکز و حرکت دارد. این ماده شیمیایی از طریق مسیرهای مختلف دوپامینرژیک، بر رفتارها و حالات روانی تأثیر می‌گذارد و در فرایندهایی مانند پاداش، یادگیری و پاسخ به چالش‌ها نقش دارد. کمبود دوپامین ممکن است منجر به اختلالات خلقی، کاهش انگیزه، مشکلات حرکتی و کاهش تمرکز شود، در حالی که افزایش غیرطبیعی آن با اختلالات روانی مانند اسکیزوفرنی و اعتیاد مرتبط است. حفظ تعادل دوپامین با راهکارهای تغذیه ای، اصلاح سبک زندگی و مصرف به جای مکمل های آرام بخش و ضد افسردگی که دارای ترکیبات طبیعی تنظیم کننده دوپامین هستند، از ابتلا به مشکلات بیشتر و نیاز به درمان های دارویی پیشگیری خواهد کرد. 

این مقاله به عنوان بخشی از مجله داروخانه آنلاین داروکده، با هدف ارتقای سطح دانش عمومی جامعه، بر اساس آخرین یافته های علمی در حوزه دوپامین نگارش شده بود. تیم علمی داروکده با حضور فعال متخصصان داروسازی و کارشناسان ارشد تغذیه، ضمن ارائه مشاوره های کاربردی در تمامی مراحل قبل، حین و بعد از خرید محصولات سلامت محور غیردارویی، مطالب علمی کاربردی را به منظور برخورداری بیشتر شما عزیزان در مجله علمی داروکده، گرد هم می آورد؛ لذا امید داریم از مقاله فوق نهایت استفاده را برده باشید و ما را از نظرات ارزشمند خود مطلع سازید.