درباره مس بیشتر بدانیم

مس از جمله مواد معدنی ضروری برای بدن است که در مواد غذایی و مکمل های تغذیه ای موجود می باشد. این ماده معدنی به عنوان کوفاکتور بسیاری از آنزیم هایی که در فرآیندهای تولید انرژی، متابولیسم آهن، سنتز بافت همبند، فعال سازی نوروپپتیدها و سنتز انتقال دهنده های عصبی شرکت می کنند، ایفای نقش می نماید. سرولوپلاسمین، آنزیم مهمی است که دارای 6 عدد اتم مس در ساختار خود می باشد و بیش از 95 درصد مس پلاسما را حمل می کند. جالب اینکه، این آنزیم در تولید ترانسفرین، مهمترین پروتئین ناقل آهن در جریان خون، نیز دخیل است.  

مس در بسیاری از فرآیند های فیزیولویکی بدن نیز مشارکت دارد که از جمله آن ها می توان به آنژیوژنز (رگ زایی)، تنظیم هورمون های عصبی، تنظیم بیان ژن، ایجاد رنگدانه، نمو مغز و عملکرد سیستم ایمنی اشاره نمود. همچنین، نقش آنزیم های حاوی مس مانند سوپراکسید دسموتاز (SOD) در جلوگیری از ایجاد آسیب های سلولی حائز اهمیت است.

طیف گسترده ای از غذاهای گیاهی و حیوانی حاوی مس هستند. یک رژیم غذایی مناسب، روزانه به طور متوسط 1400 میکروگرم برای مردان و 1100 میکروگرم برای زنان از این ماده معدنی فراهم می نماید. مس عمدتا در قسمت فوقانی روده کوچک جذب می شود و تقریباً دو سوم آن در اسکلت و ماهیچه ها قرار دارد. به طور معمول، مقادیر کمی مس در بدن ذخیره می شود و در یک فرد بالغ با وزن متوسط، 50 تا 120 میلی گرم از این ماده معدنی وجود دارد. بیشتر مس از طریق صفرا و مقدار کمی از طریق ادرار دفع می شود. برای حفظ سطح طبیعی مس در بدن یا همان هموستاز آن، جذب مس از روده و دفع آن در صفرا توسط کبد تنظیم می شود تا از کمبود مس و یا مسمومیت آن جلوگیری گردد.

میزان توصیه شده روزانه مجاز (RDA: Recommended Daily Allowance) ماده معدنی مس در گروه های سنی مختلف به شرح زیر است:

گروه سنی	آقایان	بانوان
از تولد تا 6 ماهگی*	200 میکروگرم	200 میکروگرم
12-  7 ماهگی*	220 میکروگرم	220 میکروگرم
3-  1 سال	340 میکروگرم	340 میکروگرم
8-  4 سال	440 میکروگرم	440 میکروگرم
13-  9 سال	700 میکروگرم	700 میکروگرم
18-  14 سال	890 میکروگرم	890 میکروگرم
بالای 19 سال	900 میکروگرم	900 میکروگرم
بارداری (همه سنین)		1000 میکروگرم
شیردهی (همه سنین)		1300 میکروگرم

*Adequate Intake (AI)

RDA چیست؟

مقدار میانگین از مواد مغذی که بتواند نیازهای غذایی اکثر افراد سالم (98-97 درصد) را در هر مرحله از زندگی و با هر جنسیتی تامین کند.

 

کدام مواد غذایی حاوی مس هستند؟

از جمله مواد غذایی غنی از مس می توان به جگر، صدف، مغزها (بادام هندی)، دانه ها (گل آفتابگردان و کنجد)، گوشت، شکلات، سیب زمینی، قارچ، آووکادو، نخودچی، توفو، غلات کامل و سبوس دار اشاره کرد. میزان جذب مس به مقدار آن در مواد غذایی بستگی دارد و بدن به صورت هوشمند این میزان را کنترل می کند. به عنوان مثال، فراهمی زیستی این ماده در رژیم غذایی حاوی 400 میکروگرم مس، 75 درصد بوده و 300 میکروگرم از آن در اختیار بدن قرار می گیرد. اما در رژیم غذایی با مقدار بالای مس (مثلا 7.5 میلی گرم)، تنها 12 درصد آن که معادل 900 میکروگرم مس جذب می شود.

کمبود ماده معدنی مس

به طور معمول کمبود مس نادر است و فقط افراد با شرایط پزشکی خاص به آن دچار می شوند. کمبود این ترکیب می تواند سبب آنمی، کم رنگ شدن رنگدانه های پوست، مو و چشم، متابولیسم غیرطبیعی چربی ها در بدن، افزایش کلسترول خون و اختلالات بافت همبند گردد. پوکی استخوان (استئوپروز) و سایر اختلال های استخوانی، ناهماهنگی در حرکات عضلات (آتاکسی) و افزایش خطر عفونت از دیگر علائم کمبود مس می باشند.

 

چه گروه های در معرض خطر کمبود مس هستند؟

- افراد مبتلا به سلیاک

به دلیل تغییر پوشش روده در بیماری سلیاک و تحت تاثیر قرار گرفتن جذب مس،  احتمال کمبود مس در افراد مبتلا به این بیماری افزایش می یابد. نتایج حاصل از پژوهشی در 200 فرد بزرگسال و کودک مبتلا به بیماری سلیاک که 70 درصد آنها  رژیم غذایی فاقد گلوتن داشتند، حاکی از آن بود که 15 درصد این افراد دچار کمبود مس بودند. کالج آمریکایی گوارش اذعان دارد افرادی که به دلیل بیماری سلیاک، دچار کمبود مس می شوند، در صورت استفاده یک ماهه از مکمل های حاوی مس به همراه رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن، مقدار مس بدنشان به سطح نرمال باز می گردد.

- افراد مبتلا به بیماری منکِس (Menkes) 

بیماری منکس، یک بیماری نادر ژنتیکی وابسته به کروموزوم X است که در آن جذب گوارشی و به تبع آن سطح خونی مس به طور چشمگیری کاهش می یابد. از علائم رایج این بیماری می توان به اختلال رشد، مشکلات شناختی، آنوریسم آئورت، تشنج و تغییر در شکل مو اشاره نمود. تغییر در موها معمولا 4 تا 6 هفته پس از تولد نمایان می شود. بدین صورت که موها گره خورده، کم پشت و وزوزی شده و عمدتا به رنگ سفید تا خاکستری دیده می شود.

بیشتر افراد مبتلا به بیماری منکس در صورت عدم درمان تا 3 سالگی می میرند، اما تزریق زیر جلدی مس در چند هفته اول پس از تولد می تواند خطر مرگ و میر را کاهش داده و رشد کودک را بهبود بخشد.

- مصرف مقادیر بالای روی

دریافت دوز بالای روی از مکمل ها می تواند باعث کاهش جذب مس و کمبود آن گردد. البته این کمبود در مصرف طولانی مدت روی اتفاق می افتد. به طور مثال در پژوهشی مصرف روزانه 60 میلی گرم روی به مدت 10 هفته، باعث ایجاد کمبود مس شد. یکی از مهم ترین دلایلی که حداکثر مقدار مجاز مصرف روزانه برای روی تعیین شد، همین پیشگیری از ایجاد کمبود مس است که مقدار آن برای بزرگسالان روزانه 40 میلی گرم می باشد.

 

مس و اثرات آن بر سلامتی چگونه است؟

- اثرات مصرف در  بیماری های قلبی و عروقی

مطالعاتی که به اثرات مصرف مس بر بیماری های قلبی عروقی پرداخته اند، نتایج ضد و نقیضی داشته اند. از این رو، نمی توان با قطعیت در مورد اثرات مصرف غذاها یا مکمل های حاوی مقادیر بالای مس اظهار نظر نمود.  

- بیماری آلزایمر

برخی پژوهش ها نشان می دهد که افرادی که سطح خونی مس بالاتری دارند، خطر ابتلا به آلزایمر کمتری دارند. با این حال، برخی مطالعات دیگر نشان می دهند که مقادیر زیاد مس می تواند خطر ابتلا به آلزایمر را افزایش دهد. برای نتیجه گیری در این مورد، نیاز به تحقیقات بیشتری وجود دارد.

 

مکمل های تغذیه ای حاوی مس چه ویژگی هایی دارند؟

همانطور که پیشتر ذکر شد، مس در مواد غذایی و مکمل های تغذیه ای در ترکیب با سایر ویتامین ها و مواد معدنی موجود می باشد. مقدار مس در مکمل های غذایی معمولاً از چند میکروگرم تا 15 میلی گرم متغیر است. مس در مکمل های تغذیه ای ممکن است به صورت فرم های مس اکساید، مس سولفات، شلاته با اسیدهای آمینه و مس گلوکونات وجود داشته باشد. تا به امروز، میزان فراهمی زیستی اشکال متفاوت مس در مطالعات بررسی نشده است.

 

کمبود مس چگونه ارزیابی می گردد؟

تا کنون هیچ مارکر اختصاصی که به طور دقیق برای ارزیابی سطح مس در بدن به کار رود، شناسایی نشده است. عمدتا مقدار مس و فعالیت آنزیم های های حاوی مس (مانند سرولوپلاسمین) در پلاسما و سلول های خونی به عنوان مارکری برای تشخیص کمبود مس به کار می رود. اغلب افراد مبتلا به کمبود مس، سطح پلاسمایی مس و سرولوپلاسمین پایینی دارند. با این حال، سطح سرولوپلاسمین و مس پلاسما می تواند تحت تأثیر عوامل دیگری مانند وضعیت استروژن، بارداری، عفونت، التهاب و برخی سرطان ها قرار گیرد. از این رو، سطح پلاسمایی مس و سرولوپلاسمین، مارکر اختصاصی برای تعیین وضعیت مس در بدن نمی باشد. غلظت طبیعی سرمی مس 10–25 mcmol/L و سرولوپلاسمین 180–400 mg/L می باشد.

 

آیا مصرف زیاد مس می تواند مضر باشد؟

مصرف طولانی مدت مقادیر بالای مس، می تواند منجر به آسیب کبدی و علائم گوارشی از جمله درد شکمی، دل پیچه، تهوع، اسهال و استفراغ گردد. سمیت با مس در افراد سالم به ندرت مشاهده می شود. اما چندین مورد مسمومیت در افرادی که طولانی مدت از ظروف مسی بدون پوشش یا ظروف مسی که پوشش قلع اندود آن از بین رفته باشد، مشاهده شده است. ورود مس به غذا زمانی که غذا ماهیت اسیدی داشته باشد، بیشتر رخ می دهد.

همچنین در شرایطی که در سیستم های لوله کشی توزیع آب، از آلیاژهای مس استفاده شود، مس ممکن است به آب وارد شود و موجب مسمومیت گردد. درنتیجه، افرادی که از این آب ها استفاده می کنند ممکن است دچار مسمومیت با مس شوند. به همین دلیل سازمان محیط زیست برای پیشگیری از مسمومیت با مس، حداکثر مقدار توصیه شده برای مس در سیستم های آب عمومی را 1.3 mg/L تعیین کرده است.

به علاوه، در افرادی که به بیماری ژنتیکی ویلسون مبتلا هستند به دلیل مختل شدن دفع مس، سطح بافتی مس آنها بالاتر از حد نرمال می باشد. این افراد مستعد آسیب های عصبی و کبدی جدی هستند. به همین جهت برای پیشگیری از آسیب دائمی، به صورت مادام العمر باید از شلات کننده های مس یا دوز بالای زینک مصرف نمایند.

حداکثر مقادیر مجاز دریافتی مس از غذا و مکمل ها در افراد سالم در جدول زیر آورده شده است. بدیهی است مقادیر ذکر شده برای افرادی که تحت نظارت پزشک از مقادیر بالاتر مس دریافت می کنند، صدق نمی کند.

حداکثر مقادیر دریافت روزانه ماده معدنی مس به شرح زیر است:

گروه سنی	آقایان و بانوان
تولد تا 6 ماهگی	مشخص نشده
12-  7 ماه	مشخص نشده
3-  1 سال	1000 میکروگرم
8-  4 سال	3000 میکروگرم
13-  9 سال	5000 میکروگرم
18-  14 سال	8000 میکروگرم
بالای 19 سال	10000 میکروگرم
بارداری و شیردهی	تفاوتی با فرد عادی ندارد

تداخلات

تا کنون هیچ تداخل بالینی در ارتباط با مصرف مس گزارش نشده است.