رپورتاژ- امگا 3، EPA و تغییرات آن در رژیم غذایی

EPA چیست؟ ایکوزاپنتانوئیک اسید، یک اسید چرب ضروری برای انسان و سایر پستانداران است. PUFA یا Poly Unsaturated Fatty Acid به تمام اسیدهای چربی که چند باند دوگانه دارد اطلاق می‌شود. استفاده از سیستم نام گذاری Omega برای اسیدهای چرب در مطالعات بالینی، استنباط نادرستی از آن در جامعه ایجاد کرده است، چرا که مثلاً در مورد Omega 3، 11 اسید چرب مختلف در طبیعت وجود دارد که همه در سیستم نامگذاری Omega، می‌توان به آن‌ها Omega 3 گفت، همچنین 11 اسید چرب مختلف در طبیعت وجود دارد که همه در سیستم نامگذاری Omega، به آن‌ها می‌توان Omega 6 گفت، جالب اینجاست که اثرات این 11 اسید چرب با یکدیگر کاملاً متفاوت می‌باشد. قطعاً در آینده نزدیک دانشمندان به این فکر خواهند رسید که به جای عنوان کردن نام Omega برای اسیدهای چرب مختلف، همانند سایر مواد شیمیایی، هر ماده را در این خانواده با نام خود به کار ببریم. و جالب‌تر اینجاست که مطالعات مختلف و البته ضد و نقیض (Inconclusive) در خصوص Omega 3 و یا کلی‌تر از آن در مورد PUFA و اثر آن در اختلالات مختلف وجود دارد، چرا این مطالعات تا این حد نتایج متفاوتی دارند؟ علت آن این است که ترکیبات متفاوتی می‌توانند عنوان Omega 3 یا Omega 6 را دریافت کنند، این در حالیست‌که اثرات این ترکیبات بسیار متفاوت هستند.

امگا 3 چیست؟ همانطور که گفته شد، امگا 3 شامل 11 ماده در طبیعت است که از این تعداد 3 ترکیب، اهمیت بیشتری دارند، این 3 ترکیب شامل EPA، DHA و ALA است. در طبیعت EPA تنها در منابع حیوانی (ماهی‌های چرب) و DHA در ماهی‌های چرب و برخی از گیاهان دریایی (آلگه‌ها) و ALA، صرفاً در دانه‌های روغنی وجود دارد، آنچه تا کنون ثابت شده است این است که ALA یا همان آلفا لینولنیک که از منشأ دانه‌های روغنی مانند تخم کتان، کنجد، سویا و کلزا بدست می‌آید، نقش مهمی در بدن انسان نخواهد داشت، فلذا آنچه به عنوان تبلیغات برای امگا 3 در روغن‌های گیاهی مانند روغن کنجد، تخم کتان و سویا می‌شنویم کاملاً گمراه کننده و اشتباه است. در بدن نوشخوار کنندگان ALA به خوبی به EPA تبدیل می‌شود ولی این اتفاق در بدن انسان کمتر از 1% رخ می‌دهد، در بعضی بیماری‌ها من جمله Bipolar Disorder، دیابت، AR ثابت شده که این تبدیل تقریباً به صفر خواهد رسید. DHA اسید چربی است که نقش آن در تکوین و رشد سلول‌های عصبی ثابت شده است، فلذا در 5 سال اول پس از تولد و در دوران جنینی نیاز به DHA مهمتر از EPA است. ولی از این سن به بعد DHA نقش مهمی ندارد و نقش حیاتی EPA مطرح خواهد شد. تمام اثراتی که از PUFA ها تا کنون عنوان شده‌اند، متعلق به EPA است، این اسید در بدن می‌تواند در آنزیم Prostaglandin Synthetase که تولید کننده پروستاگلندین‌های التهابی و غیرالتهابی است را به خود مشغول کند، نتیجه تولید پروستاگلندین از EPA، پروستاگلندین‌هایی با اثرات التهاب‌زایی به مراتب کمتر از تولید آنها با آراشیدونیک اسید (یکی از انواع امگا 6) است.

اتفاقی که در سال‌های اخیر در رژیم غذایی ما ایرانیان رخ داده است و تهدید کننده حیات بسیاری از مردم است، این بود که تصمیم گرفته شد روغن های جامد (حاوی عمدتاً استئاریک) به کلی حذف و روغن مایع (حاوی اولئیک و لینولئیک) جایگزین شوند، روغن های مایع از منابع سویا، آفتابگردان و کلزا تهیه می‌شوند که حاوی مقادیر زیادی لینولئیک اسید (یکی از انواع امگا 6) است، این اسید چرب در بدن به آراشیدونیک اسید تبدیل می‌شود، نکته اساسی اینجاست که در بدن باید یک بالانس بین میزان آراشیدونیک اسید و EPA برقرار باشد، که در شرایط اپتیموم این بالانس یک به یک است و این نسبت تا چهار به یک هم قابل تحمل است، جالب اینجاست که با توجه رژیم غذایی ایرانیان و مطالعات محدود این نسبت تخمین زده می‌شود که به 30 به یک رسیده است، افزایش این نسبت منجر به فعال شدن سیستم التهابی و بیماری‌های اتوایمیون خواهد شد. آیا ترکیب DHA و EPA هم مناسب است؟ مطالعات نشان داده اند که DHA می‌تواند LDL را افزایش دهد، به همین جهت مصرف اشکال قدیمی کپسول Omega 3 این خطر را برای بیمار به همراه دارد که LDL افزایش یابد، نکته دوم تجمع DHA در سیستم اعصاب مرکزی است که منجر به احساس سردرد و حالت تهوع خواهد شد. 

بیشتر بخوانید: با امگا 3 و خواص آن بیشتر آشنا شویم

خالص سازی EPA 
یکی از اتفاقات مهم علم داروسازی، فراهم شدن روش جداسازی EPA و DHA از یکدیگر است که این بار با اتیل استری کردن و سپس تقطیر در ستون‌هایی که با نیتروژن Feel شده‌اند، انجام شد. این رویداد، این قابلیت را برای ما فراهم نمود تا بتوانیم EPA خالص و بدون DHA، یا ویتامین‌های محلول در چربی و فلزات سنگین را خالص سازی کنیم. با انجام مطالعات بالینی فراوان و بدلایل ثابت شده بسیار زیادی EPA تنها Omega 3 است که می تواند در کاهش فعالیت سیستم التهابی نقش داشته باشد و سایر اسیدهای چرب برای این اثر لازم است ابتدا به EPA تبدیل شوند، برای استنباط بهتر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1. اولین واسطه ایجاد و شروع واکنش های التهابی نوعی اسید چرب به نام آراشیدونیک اسید (AA)لازم است که پیشساز تولید واسطه‌های التهابی با نام پروستاگلندین در بدن می‌باشد که در واقع EPA با مهار آنزیم D5D مانع تولید AA در خون می شود. 2. همچنین EPA قادر است با ایجاد اتصال با آنزیم های سیکلو اکسیژناز و لیپواکسیژناز (COX & LOX)که در پروسه التهابی دخیل هستند مانع پیشرفت این پروسه گردد. 3. علاوه بر جلوگیری از تولید AA، EPA در واقع با AA موجود در خون بر سر وارد شدن به پروسه تولید پروستاگلندین های التهابی رقابت می‌کند، چراکه EPA بعلت داشتن ساختار فضایی مشابه، با آنزیم Phospholipase A2 اتصال برقرار کرده و از آزاد شدن AA از غشا سلولی جلوگیری بعمل می آورد. 4. بنابه دلایل ذکر شده در واقع EPA خالص در غلظت بالای خونی قادر است از شروع آبشار التهابی جلوگیری بعمل آورد. بنابراین شناخت و ارزیابی غلظت و نسبت AA به EPA در خون بسیار حائز اهمیت بوده و با استفاده از محصولاتی که غلظت EPA بالایی دارند می توان پیش بینی کرد که علائم ناخوشایند بسیاری از واکنش های التهابی در بیماری های مغز و اعصاب، زنان و زایمان، مفاصل، پوست و قلب و عروق کاهش می یابد. 

اثرات EPA در اختلالات روماتولوژی و اسکلتی کاهش درد و التهاب
مطالعاتی که بر روی EPA خالص انجام شده اند هنوز محدود هستند ولی نکته جالب تمام این مطالعات اینجاست که بر خلاف نتایج Inconclusive مطالعات انجام شده بر روی PUFA این مطالعات همه اثرات مثبت EPA را بر اهش درد و التهاب بیان نموده اند. 

کاهش تری گلیسیرید 
این اثر در حدی است که Vacepa® توانست در سال 2013، FDA Approved شود و به عنوان یک دارو در آمریکا ثبت شد. 

کاهش علائم افسردگی
مطالعات انجام شده، تا کنون نقش مثبت درمان با EPA را برای افسردگی نشان داده است، و همچنین کاهش احتمال خودکشی نشان داده اند. یکی از Complication های شایع در اختلالات التهابی، ابتلاء بیمار به افسردگی است.

نقش EPA در Remodeling استخوان
مطالعات اخیر نشان داده اند که EPA با فعال کردن استئوبلاست ها و مهار استئوکلاست‌ها به درمان استئوپورز می‌تواند کمک کند. یکی از Complication های شایع در اختلالات التهابی و به دنبال درمان با کورتیکواستیروئیدها در اختلالات التهابی، استئوپورز است. 

اصلاح رئولوژی خون 
EPA وارد غشاء RBC می‌شود و با بهبود سیالیت آن می‌تواند بهبود حرکت RBC در داخل مویرگ‌ها و کاهش احتمال Coagulation را به همراه داشته باشد، مطالعات نشان داده اند که درمان با EPA احتمال Restenosis را به دنبال PCI کاهش می‌دهد. 

کاهش تجمع پلاکتی
یکی از اثرات دیگر EPA مشغول کردن آنزیم Thromboxane Synthase پلاکتی و در نتیجه مهار پاسخ به محرک های تجمع پلاکتی است. از یکی از Complication های خطرناک در اختلالات التهابی، ترومبوز و MI است. 

اثرات EPA در اختلالات پوستی 
مطالعات زیادی در زمینه اختلالات التهابی پوستی نشان داده‌اند که نسبت امگا 6 به امگا 3 در بیماران مبتلا به درماتیت تماسی، درماتیت آتوپیک و پسوریازیس به نفع افزایش نسبت امگا 6 بهم می خورد و این منجر به تشدید التهاب و شاید یکی از علل اتیولوژیک در این بیماری‌ها باشد. 

درماتیت آتوپیک
یکی از اختلالات التهابی شایع درماتیت آتوپیک است، در این اختلال به علت تشدید پروسه‌های التهابی، واکنش راجعه درماتیت در قسمت‌های مختلف پوست رخ می‌دهد، این ضایعات به شکل خارش، ضایعات کراتینیزه، که در حالت پیشرفته تر به زخم و عفونت ثانویه باکتریایی منجر می‌شود، مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از رژیم حاوی امگا 3، بالاخص EPA منجر به کاهش این ضایعات پوستی و خارش آنها می‌شود، حتی مطالعاتی وجود دارنر که اثر پیشگیرانه مکمل EPA را در بیمارانی که به صورت راجعه مبتلا به ضایعات پوستی می‌شوند نشان داده است. 

درماتیت تماسی
درماتیت تماسی نوعی از آلرژی به ترکیباتی است که با پوست تماس دارند، این تماس منجر به بروز ضایعات پوستی خارش دار و کراتینیزه می‌شود، مواجهه بیشتر با آن ترکیب منجر به تشدید ضایعات پوستی و حساسیت بیشتر خواهد شد. مطالعات مختلف نشان می‌دهد که استفاده از امگا 3 منجر به کاهش شدت ضایعات و همینطور جلوگیری از عود مجدد ضایعات پوستی خواهد شد. 

پسوریازیس 
مطالعات مختلف نشان می‌دهد مصرف امگا 3 و EPA در پسوریازیس موثر است این مطالعات نشان می‌دهد، مصرف مکمل امگا 3 منجر به کاهش خارش، قرمزی و شاخی شدن ضایعات پوستی شده است. همچنین تجویز این مکمل در کاهش بروز مجدد پلاک‌های این اختلال موثر بوده است.

آکنه
یکی از علل اتیولوژیک بروز آکنه، افزایش ترشح سبوم (چربی پوست) و علت دیگر در خانم‌ها افزایش ترشح هورمون‌های جنسی با اثرات آندروژنیک با واسطه مقاومت به انسولین و بروز سندرم تخمدان پلی کیستیک. EPA با کاهش ترشح سبوم (چربی اشباع) و کاهش مقاومت به انسولین (در نتیجه کاهش مقاومت به LH و در ادامه کاهش احتمال ازدیاد کیست‌های تخمدان) با دو مکانیسم می‌تواند در کاهش بروز آکنه موثر واقع شود و این اثر در مطالعات دیده شده است.

پیر شدن (Aging) 
مهمترین علت پیر شدن فعالیت مکانیسم های اکسیداتیو (Oxidative Stress) و حمله اکسیژن رادیکال به سلول‌ها و آسیب به DNA است، EPA به نقش مهار رادیکال‌های آزاد و مشغول کردن آنها در درون خود و همچنین افزایش توان آنتی‌اکسیدانی سلول، احتمالا می‌تواند در کاهش روندهای مرتبط با پیری مؤثر واقع شود. 

اثرات EPA در اختلالات اعصاب (Neurologic) و روان(Psychiatric)
مستندات علمی فراوانی وجود دارند که اثرات EPA بر روی بهبود عملکرد Dopamine و Serotonin بعنوان واسطه‌های عصبی بسیاری از عملکردهای مغزی، و همچنین جلوگیری از تشدید پروسه‌های التهابی نقش دارد. در واقع در بسیاری از اختلالات مغز و اعصاب مانند ADHD (سندرم پرتحرکی و عدم تمرکز)، بیماری Huntington (HD)، آلزایمر، پارکینسون، MS، ALS، آسیب های ایسکمیک مغز، افسردگی و اختلالات شخصیتی می توان یک نسبت مستقیمی بین افزایش نسبت غلظت خونی آراشیدونیک اسید به غلظت خونی EPA و افزایش علائم بیماری را نشان داد که این خود بدین معنی است که با افزایش غلظت EPA در خون می توان این انتظار را داشت که علائم بیماری کاهش یابد. 

بیماری‌های نرودژنراتیو (آلزایمر، پارکینسون و MS)
مهمترین علت بیماری‌های دژنراتیو مغزی، فعالیت سیستم التهابی و به دنبال آن فعال شدن مکانیسم‌های اکسیداتیو (Oxidative Stress) و حمله اکسیژن رادیکال به سلول‌های عصبی و آسیب به DNA و در نهایت مرگ سلولی است، EPA یک اسید چرب با علاقه زیاد به ورود به سیستم اعصاب مرکزی است و در آنجا نقش مهار رادیکال‌های آزاد و مشغول کردن آنها در درون ساختار شیمیایی غیر اشباع خود خواهد داشت و همچنین با افزایش توان آنتی‌اکسیدانی سلول، می‌تواند در کاهش روندهای مرتبط با بیماری‌های نرودژنراتیو مؤثر واقع شود. 

نقش EPA در افسردگی، اضطراب و اختلال دو قطبی
مطالعات مختلفی به بررسی نسبت غلظت آراشیدونیک اسید به EPA در بیماران اختلالات خلقی پرداخته اند و در مواردی نقش ساپلمنتیشن EPA در کاهش علائم این اختلالات بررسی و اثبات شده است.

ADHD و طیف اختلالات اوتیسم (Autism Spectrum)
مطالعات بر روی نقش EPA در اختلالات ADHD و اوتیسم اثرات مثبت این مکمل را ثابت نموده تا جایی که یکی از توصیه‌های گایدلاین درمان این اختلالات تجویز مکمل امگا 3 و یا EPA است. 

نقش EPA در اختلالات زنان و زایمان
تجویز EPA در دوران بارداری کاملاً ایمن است، فلذا در بسیاری از بیماری‌هایی که در دوران بارداری رخ می‌دهند و یا تشدید می‌شوند می‌توان از این ماده برای ماهش علائم و یا جلوگیری از عود بهره برد، نکته جالب توجه اینجاست که دریافت مکمل EPA در دوران بارداری نشان داده که می‌تواند در کاهش احتمال ابتلاء طفل به اختلالات آلرژیک مانند درماتیت آتوپیک و حساسیت به پروتئین شیر گاو (CMA) که یکی از اختلالات شایع در شیرخواران است مؤثر می‌باشد.

نقش EPA در افسردگی، اضطراب و اختلال دو قطبی
یکی از اختلالاتی که در دوران بارداری تشدید می‌شود، اختلالات خلقی است، متأسفانه برخی از درمان‌های اختلالات خلقی در دوران بارداری توصیه نمی‌شوند مانند لیتیم و یا برخی از داروهای تثبیت کننده خلق مانند سدیم ولپروات، مطالعات مختلفی به بررسی نسبت غلظت آراشیدونیک اسید به EPA در بیماران اختلالات خلقی پرداخته اند و در مواردی نقش ساپلمنتیشن EPA در کاهش علائم این اختلالات بررسی و اثبات شده است. درمان با EPA در اختلال دوقطبی و افسردگی وارد گایدلاین شده است.

درماتیت آتوپیک 
یکی از اختلالات التهابی شایع درماتیت آتوپیک است، در این اختلال به علت تشدید پروسه‌های التهابی، واکنش راجعه درماتیت در قسمت‌های مختلف پوست رخ می‌دهد، این ضایعات به شکل خارش، ضایعات کراتینیزه، که در حالت پیشرفته تر به زخم و عفونت ثانویه باکتریایی منجر می‌شود، این اختلال در دوران بارداری تشدید می‌شود و مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از رژیم حاوی امگا 3، بالاخص EPA منجر به کاهش این ضایعات پوستی و خارش آنها می‌شود، حتی مطالعاتی وجود دارنر که اثر پیشگیرانه مکمل EPA را در بیمارانی که به صورت راجعه مبتلا به ضایعات پوستی می‌شوند نشان داده است. 

درماتیت تماسی 
درماتیت تماسی نوعی از آلرژی به ترکیباتی است که با پوست تماس دارند، این تماس منجر به بروز ضایعات پوستی خارش دار و کراتینیزه می‌شود، مواجهه بیشتر با آن ترکیب منجر به تشدید ضایعات پوستی و حساسیت بیشتر خواهد شد. این اختلال در دوران بارداری تشدید می‌شود و مطالعات مختلف نشان می‌دهد که استفاده از امگا 3 منجر به کاهش شدت ضایعات و همینطور جلوگیری از عود مجدد ضایعات پوستی خواهد شد.

پسوریازیس
مطالعات مختلف نشان می‌دهد مصرف امگا 3 و EPA در پسوریازیس موثر است این مطالعات نشان می‌دهد، مصرف مکمل امگا 3 منجر به کاهش خارش، قرمزی و شاخی شدن ضایعات پوستی شده است. همچنین تجویز این مکمل در کاهش بروز مجدد پلاک‌های این اختلال موثر بوده است. متآسفانه پسوریازیس هم جزء اختلالاتی است که در دوران بارداری تشدید می‌شود و اغلب درمان‌های مورد استفاده برای کنترل این اختلال، ایمنی استفاده در دوران بارداری ندارند.

آکنه 
یکی از اتفاقاتی که ممکن است در طول بارداری رخ دهد، تشدید آکنه است که به علت افزایش ترشح سبوم (چربی پوست) در این دوران رخ می‌دهد و علت دیگر در خانم‌ها افزایش ترشح هورمون‌های جنسی با اثرات آندروژنیک با واسطه مقاومت به انسولین و بروز سندرم تخمدان پلی کیستیک. EPA با کاهش ترشح سبوم (چربی اشباع) و کاهش مقاومت به انسولین با دو مکانیسم می‌تواند در کاهش بروز آکنه موثر واقع شود و این اثر در مطالعات دیده شده است، مضافاً مصرف بسیاری از داروهای ضد آکنه در دوران بارداری ممنوع است (ایزوترتینوئین، ترتینوئین و برخی آنتی بیوتیک‌های خوراکی مانند خانواده تتراسایکلین‌ها)، فلذا در بسیاری از موارد درمان بیمار به بعد از دوران بارداری موکول می‌شود که در روحیه بیمار و زیبایی آن نقش منفی خواهد داشت. 

کاهش تری گلیسیرید 
این اثر در حدی است که Vegepa^® توانست در سال 2013، FDA Approved شود و به عنوان یک دارو در آمریکا ثبت شد، با توجه به ممنوعیت تجویز استاتین‌ها در دوران بارداری، ایمن ترین گزینه تجویز EPA است.

برای خرید و مشاهده مکمل Vegepa اینجا کلیک کنید.