گیاه اسفرزه با نام علمی Plantago ovata

گیاه اسفرزه با نام علمی Plantago ovata از خانواده بارهنگ (پلانتاژیناسه)، گیاهی علفی به بلندی 5 تا 10 سانتی‌متر است. برگ‌های این گیاه کشیده، باریک، نوک تیز و کرک‌دار است که به ‌علت فقدان ساقه روی زمین منشعب شده‌اند. گل‌های اسفرزه کوچک، سفید رنگ و به ‌صورت سنبله ای قرار گرفته‌اند. دانه‌های گیاه تخم مرغی و قایقی شکل به رنگ خاکستری مایل به قهوه‌ای با ته رنگ ملایم صورتی است.
انتشار عمومی این گیاه در آسیا و کشورهای مدیترانه است. در ایران در خوزستان و سیستان و بلوچستان گسترش دارد. چون انگلیسی ها این گیاه را در بسیاری از کشورها گسترش داده اند، به نام پای مرد انگلیسی مشهور شده است. دانه‌ها و پوسته ی دانه، اندام دارویی گیاه را تشکیل می‌دهند.

ترکیبات شیمیایی
- موسیلاژ (آرابینوگزیلان ها arabinoxylans و گالاکتورونوزیدورامنوزها galacturonosidorhamnoses)
- ایریدوئید (آکوبین acubin)
- آلکالویید (پلانتاگونین plantagonin، ایندیکائین indicain و ...)
- روغن ثابت
- پروتئین

اثرات
- ملین (با مصرف آب فراوان)، ضد اسهال
- ضد التهاب دستگاه گوارش و درمان سندرم روده تحریک پذیر
- کاهش کلسترول و تری گلیسیرید
- کاهش گلوکز خون
- ضد سرفه

موارد مصرف
- ملین حجیم کننده، درمان یبوست مزمن، یبوست موقتی ناشی از بارداری، سندرم روده تحریک پذیر، نرم کننده ی مدفوع در بیماران مبتلا به هموروئید یا پس از جراحی آنورکتال
- به عنوان مکمل در درمان هایپرکلسترولمی
- کاهنده ی قند خون
- موسیلاژ دانه در فرآورده های آرایشی به عنوان امولسیون کننده
- پوسته ی دانه به صورت موضعی در رفع تحریکات پوستی

موارد مصرف در طب سنتی و عامه
- به صورت خوراکی- ملین، ضد سرفه، خلط آور
- به صورت موضعی- ضد التهاب

آثار فارماکولوژیکی گزارش شده
- نتایج مطالعات بالینی متعددی حاکی از آن است که مصرف روزانه حداقل 14 گرم پودر پوسته ی دانه ی اسفرزه به مدت 8 هفته و یا 10 گرم دانه ی اسفرزه به مدت 3 هفته، باعث کاهش کلسترول خون از طریق مهار ?- هیدروکسی- 3- متیل گلوتاریل-کوآنزیم A، مهار سنتز LDL و افزایش سرعت حذف آن می گردد. در برخی مطالعات به اثر بخشی گیاه در افزایش HDL اشاره شده است. البته مطالعات جدید به اثر بخشی بیشتر دانه ها نسبت به پوسته ی دانه در کاهش کلسترول اشاره دارد.
- بررسی داده های بالینی حاکی از آن است که مصرف روزانه ی 10 گرم پودر دانه ی اسفرزه، به مدت 2 هفته در مقایسه با داروی کولوفک در درمان سندروم روده ی تحریک پذیر تأثیر به سزایی دارد. همچنین بیماران دریافت کننده اسفرزه عوارض جانبی کمتری را گزارش نمودند. البته لازم به توضیح است که مصرف اسفرزه موجب کاهش یبوست و اسهال می گردد، ولی بر کاهش دردهای شکمی چندان موثر نبوده است. عصاره متانولی اسفرزه سبب انقباض عضلات روده ها می شود. موسیلاژ با تورم ناشی از جذب آب و تنظیم حرکات دودی شکل روده ها، اثر ضد اسهال یا ملین دارد. در اسهال با جذب آب، ویسکوزیته محتویات روده افزایش یافته و زمان انتقال و عبور مواد در روده افزایش و تواتر دفع کاهش می یابد. مصرف اسفرزه با آب فراوان در درمان یبوست، سبب افزایش موسین معده و روده ها، روان شدن حرکات دفعی و افزایش حجم مدفوع می گردد. بنابراین اثر بخشی گیاه اسفرزه بر درمان اسهال و یبوست به میزان آب مصرفی بستگی دارد و بهتر است همراه با غذا، ترجیحا ماست مصرف شود.

- کارآزمایی های بالینی متعددی نشان می دهد مصرف 8 هفته ای 5 گرم پودر پوسته ی اسفرزه 2 بار در روز، قبل از صبحانه و شام می تواند باعث کاهش قند خون ناشتا (FBS) و هموگلوبین HbA1c می گردد.

منع مصرف
- در صورت وجود تنگی مری، باریک شدن غیر طبیعی روده یا انسداد روده‌ای منع مصرف دارد. چرا که دارای اثر حجیم سازی بوده و ممکن است باعث ایجاد انسداد یا بدتر شدن وضعیت انسدادی شود.
- در افراد مبتلا به دیابت که انسولین مصرف می کنند و قند خون آنها سخت کنترل می‌شود، مجاز به مصرف نیستند. چرا که ممکن است نیاز به انسولین کاهش یابد.

احتیاط مصرف
- مصرف اسفرزه، حتما باید با خوردن مقادیر مایعات یا آب زیادتر از حد معمولی صورت گیرد. به ویژه در سالمندان در صورت عدم مصرف مایعات کافی، ممکن است به تراکم مدفوع و انسداد روده ای منجر شود.
- چنان چه اسفرزه به منظور کاهش خطر بیماری های قلبی عروقی مصرف گردد،  باید همراه با رژیم غذایی کم چربی اشباع و کلسترول استفاده شود.

مصرف در دوران بارداری
از آن جایی که اسفرزه به طور سیستماتیک جذب نمی شود، در صورت مصرف با مایعات کافی در درمان یبوست مزمن بارداری می تواند استفاده شود.

مصرف در دوران شیردهی
با توجه به نبود مستندات علمی، بهتر است با احتیاط مصرف شود.

اثرات جانبی
- در شروع درمان ممکن است به طور موقت نفخ و سنگینی در بیماران ایجاد شود، اما با ادامه درمان برطرف می‌شود.
- در افراد حساس مصرف خوراکی و استنشاق دانه ی اسفرزه ممکن است به بروز واکنش های حساسیتی منجر گردد.
- مصرف مقادیر زیاد ممکن است سبب انسداد مری و روده (معمولاً به ‌دلیل مصرف کم مایعات) شود.

تداخلات دارویی
- از مصرف داروهای ملین تا دو ساعت پس از مصرف داروهای دیگر خودداری شود.
- سبب کاهش جذب برخی مواد معدنی (مانند کلسیم، منیزیم، مس و روی)، ویتامین 12B، گلیکوزیدهای قلبی و مشتقات کومارینی می‌شود.
- مصرف همزمان با نمک‌های لیتیم سبب کاهش غلظت پلاسمای لیتیم و تاخیر در جذب آن‌ می‌شود.
- دوز انسولین مصرفی بیماران دیابتی ممکن است با مصرف اسفرزه نیاز به کاهش داشته باشد.

فرآورده‌های حاوی گیاه اسفرزه موجود در بازار دارویی
- موسیلیوم (ایران داروک)
- گرانول پسیلیوم (دینه)
- پلانتاژل گرانول (دینه)
- پسیلیوم موسیلوئید (نیاک)
- متاموسیل (پورسینا)
- پسیلیوم (پورسینا)
- پسیلیوم (ایران داروک)
- پسیلیوم (هربی دارو)

منابع :
نوری نگین، خانقاهی ابیانه الهام، امین غلامرضا. داروهای گیاهی رسمی ایران. مرکز تحقیقات پزشکی قانونی: 1395: 468-472.
قاسمی دهکردی نصرالله. فارماکوپه گیاهی ایران. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت غذا و دارو، 1381(ج 2): 71-76.
صالحی سورمقی محمد حسین. گیاهان دارویی و گیاه درمانی. دنیای تغذیه، 1393: 64-66.
خلیقی سیگارودی فرحناز، جاروندی صغری، تقی زاده میترا. کاربردهای درمانی گیاهان دارویی. ارجمند: 1392: 207-212.
 ضیایی ع، مسگرپور ب. احتیاط مصرف و تداخلات دارویی گیاهان دارویی بر اساس شواهد و مستندات. انتشارات تیمورزاده، 1394: 194-195.
وزیریان م، تحویل زاده م، نیروند چراغی م، یوسف بیک ف، امین غ. گیاه درمانی با رایج ترین گیاهان دارویی. برای فردا: 1390: 25-29.

Gruenwald J, Brendler J, Jaenicke C et al. PDR for Herbal Medicines. Medical Economics Company, 2004: 612-616.
Heinrich M, Barnes J, Gibbons S, Williamson M. FUNDAMENTALS OF PHARMACOGNOSY AND PHYTOTHERAPY. Elsevier Ltd, 2012: 169.
Aronson JK. Meyler’s Side Effects of Herbal Medicines. Elsevier, 2009: 187.
Mukherjee P K, Houghton P J. Evaluation of Herbal Medicinal Products. Pharmaceutical Press, 2009:  323.
Braun L, Cohen M. Herbs and natural supplements: an evidence-based guide. Churchill Livingstone, 2015; 2:  796-802.
 Chouinard LE. The role of psyllium fibre supplementation in treating irritable bowel syndrome. Send to Can J Diet Pract Res,  2011; 72(1): 107-14.
Shulman RJ, Hollister EB, Cain K. Psyllium Fiber Reduces Abdominal Pain in Children With Irritable Bowel Syndrome in a Randomized, Double-Blind Trial. Clinical Gastroenterology and Hepatology, 2017; 15: 712–719.
Gelissen IC, Brodie B, Eastwood MA. Effect of Plantago ovata (psyllium) husk and seeds on sterol metabolism: studies in normal and ileostomy subjects. Am J Clin Nutr. 1994: 59(2); 395-400.
Solà R, Bruckert E, Valls RM, Narejos S, Luque X, Castro-Cabezas M, Doménech G, Torres F, Heras M, Anguera A. Soluble fibre (Plantago ovata husk) reduces plasma low-density lipoprotein (LDL) cholesterol, triglycerides, insulin, oxidised LDL and systolic blood pressure in hypercholesterolaemic patients: A randomised trial. Atherosclerosis. 2010: 211(2); 630-637.
Salehi Nagafabadi M, Aghah S, Yousefi S, Jafarian A. Comparison of the Plant Plantago Major and the Drug Colofac on Clinical Symptoms in IBS Patients. International Journal of Life Sciences. 2015: 5(9); 123-129.
Bahrami HR, Hamedi S, Salari R, Noras M. Herbal Medicines for the Management of Irritable Bowel Syndrome: A Systematic Review. Electron Physician. 2016: 8(8); 2719–2725.
Ziai A, Larijani B, Akhoondzadeh B, Fakhrzadeh H, Dastpak A, Bandarian F, Rezai A,Naghdi Badi H, Emami T. Psyllium decreased serum glucose and glycosylated hemoglobin signi?cantly in diabetic outpatients. Journal of Ethnopharmacology. 2005: 102; 202–207.