همه چیز درباره سلنیوم

آنچه در این مقاله می‌خوانید:

• سلنیوم چیست؟
• سلنیوم در چه مواد غذایی وجود دارد؟
• علائم کمبود سلنیوم در بدن چیست؟
• چه افرادی در معرض خطر کمبود سلنیوم قرار دارند؟
• خواص سلنیوم برای سلامتی بدن
• تداخلات دارویی سلنیوم
• موارد احتیاط مصرف مکمل های سلنیوم
• در دوران بارداری و شیردهی چه مقدار سلنیوم نیاز است؟ 
• آیا مصرف بیش از حد سلنیوم می تواند خطرناک باشد؟

سلنیوم چیست؟

سلنیوم ماده معدنی کمیاب و ضروری است که عملکردهای فیزیولوژیک بسیاری در بدن دارد. نام این عنصر از واژه یونانی Selene به معنای الهه ماه گرفته است. سلنیوم نقش کلیدی در انواع فرایندهای بیولوژیک از جمله دفاع آنتی اکسیدانتی، تولید مثل، متابولیسم هورمون های تیروئیدی، سنتز DNA، عملکرد سیستم ایمنی و ... دارد. سلنیوم عمدتا به عنوان جزئی از پروتئین در ساختار آنزیم ها شرکت دارد. حدود 35 سلنوپروتیین شناسایی شده اند، که بهترین و شناخته شده ترین آنها گلوتاتیون پراکسیداز می باشد، این آنزیم مانع تشکیل رادیکال های آزاد شده، به همین دلیل گفته می شود که سلنیوم خاصیت آنتی اکسیدانت دارد. دیگر سلنو-پروتئین ها شامل سلنو پروتئین P و سلنو پروتئین سنتتاز می باشد. نقش بعضی از آنها به خوبی تعریف شده، در حالی که نقش بعضی دیگر هنوز در دست بررسی می باشد. 

ویتامین E و سلنیوم در کنار هم کار می کنند و پشتیبان های خوبی برای هم هستند. گلوتاتیون پراکسیداز از تشکیل رادیکال های آزاد جلوگیری می کند و ویتامین E رادیکال آزاد ایجاد شده را غیرفعال می کند. در انسان سلنیوم بیشتر به صورت اتصال به دو اسید آمینه سیستئین و متیونین (سلنو-سیستئین و سلنو- متیونین) وجود دارد. فرم غیر آلی سلنیوم (سدیم سلنات و سدیم سلنیت) در مکمل ها مورد استفاده قرار می گیرد. جدول زیر(Recommended Daily Allowance (RDA سلنیوم را برای گروه های سنی مختلف نشان می دهد: 

RDA چیست؟ مقدار میانگین از مواد مغذی که بتواند نیازهای غذایی اکثر افراد سالم (98-97 درصد) را در هر مرحله از زندگی و با هر جنسیتی تامین کند.

سلنیوم در چه مواد غذایی وجود دارد؟

غذاهای دریایی، جگر، قلوه و گوشت منابع بسیار خوبی از سلنیوم هستند. مقدار سلنیوم غلات و دانه ها متغیر است و بستگی به عوامل مختلفی از جمله مقدار سلنیوم موجود در خاک، pH خاک و ... دارد. در نتیجه، مقدار سلنیوم غذاهای گیاهی، بسته به موقعیت جغرافیایی متفاوت است. به عنوان مثال، هر 30 گرم آجیل برزیلی حدود 544 میکروگرم سلنیوم دارد. 

علائم کمبود سلنیوم در بدن چیست؟

کمبود سلنیوم در افراد سالم به ندرت رخ می دهد. کمبود سلنیوم برای اولین بار در استان کشان (Keshan) چین گزارش شد. در این منطقه مقدار سلنیوم خاک بسیار پایین است و رژیم غذایی افراد منطقه عمدتا گیاهی است. علائم بیماری شامل کاردیومیوپاتی (اختلال قلبی) بود و به طور عمده در زنان و کودکان مشاهده می شد. همچنین کمبود سلنیوم ممکن است نقش مهمی در بیماری کاشین-بک (Kashin-Beek) ایفا کند. این بیماری نوعی آرتیت که در آن درد، تورم و از دست دادن حرکت در مفاصل رخ می دهد و عمدتا در مناطق کم سلنیوم مانند چین، تبت و سیبری وجود دارد. کمبود سلنیوم با ناباروری مردان نیز در ارتباط است. همچنین می تواند کمبود ید را تشدید کند و باعث افزایش ریسک کرتینیسم در نوزادان شود. 

چه افرادی در معرض خطر کمبود سلنیوم قرار دارند؟

افرادی که در مناطقی که کمبود سلنیوم زندگی می کنند

 جذب سلنیوم در شمال آمریکا، حتی در مناطقی که کمبود سلنیوم وجود دارد بالاتر از RDA است. با این حال، در برخی کشورهای دیگر افرادی که رژیم غذایی آنها عمدتا شامل سبزیجات رشد یافته در مناطق کم سلنیوم می باشد در معرض خطر کمبود سلنیوم قرار می گیرند. کمترین مصرف سلنیوم در جهان در بخش های خاصی از چین است که در آن جمعیت نسبتا زیادی دارای رژیم گیاهی بوده و سلنیوم خاک در آن مناطق بسیار کم است. همچنین میانگین مصرف سلنیوم در برخی کشورهای اروپایی به ویژه افرادی که از رژیم غذایی وگان استفاده می کنند بسیار پایین است. 

افراد تحت درمان با دیالیز کلیه

مقدار سلنیوم در بیمارانی که طولانی مدت تحت درمان همودیالیز هستند به طور قابل توجهی پایین تر از افراد سالم است. همودیالیز مقداری از سلنیوم خون را دفع می کند. به علاوه، بیماران همودیالیزی به دلیل محدودیت های رژیم غذایی و بی اشتهایی ناشی از اورمی در معرض خطر دریافت ناکافی سلنیوم نیز هستند. اگر چه مصرف مکمل های سلنیوم می تواند سطح سرمی آن را در بیماران افزایش دهد، اما شواهد بیشتری نیاز است تا مفید بودن سلنیوم را در این بیماران ثابت کند. 

افراد مبتلا به HIV

سطح سلنیوم در افراد مبتلا به HIV، احتمالا به دلیل دریافت ناکافی (به خصوص در کشورهای در حال توسعه) و از دست دادن بیش از حد به علت اسهال و سوء جذب پایین است. برخی از آزمایشات بالینی از مکمل های سلنیوم در بزرگسالان مبتلا به HIV استفاده کردند و دریافته اند که مکمل های سلنیوم می توانند از افزایش بار ویروسی HIV-1 جلوگیری کرده و خطر بستری شدن در بیمارستان را کاهش دهند. پیشگیری از افزایش بار ویروسی HIV-1 می تواند منجر به افزایش تعداد سلول های CD4 (نوعی از گلبول های سفید خون که با عفونت مبارزه می کند) شود. تعدادی از مطالعات رابطه خطی بین کمبود سلنیوم و کاهش تعداد سلول CD4 در بیماران مبتلا به HIV را نشان دادند. برخی مطالعات دیگر بین غلظت پایین تر سلنیوم در افراد مبتلا به HIV و افزایش خطر کاردیومیوپاتی و مرگ ارتباط پیدا کرده اند. همچنین گفته می شود بین غلظت پایین تر سلنیوم در زنان باردار و افزایش خطر انتقال HIV به فرزندان و مرگ زودرس فرزندان رابطه وجود دارد. در مطالعه دیگر مشخص شده است که مصرف مکمل های سلنیوم در زنان باردار می تواند از مرگ زودرس نوزادان جلوگیری کند اما هیچ اثری بر بار ویروسی مادر و یا تعداد سلول های CD4 ندارد. 

تغذیه کامل وریدی (TPN)

موارد متعددی از کمبود سلنیوم در بیمارانی که طولانی مدت از راه وریدی تغذیه می شوند و سلنیوم به تغذیه وریدی آنها اضافه نمی شود دیده شده است. در این افراد کاردیومیوپاتی و اختلال در عملکرد عضلات اسکلتی گزارش شده است.

خواص سلنیوم برای سلامتی بدن

سرطان

از آنجا که سلنیوم دارای خواص آنتی اکسیدانتی است و همچنین بر ترمیم DNA، آپوپتوز، غدد درون ریز و سیستم ایمنی بدن تاثیر می گذارد می تواند نقش مهمی در پیشگیری از سرطان داشته باشد. مطالعات نشان می دهد، در افرادی که مقدار سلنیوم کمتری مصرف می کنند خطر ابتلا به سرطان های کولون، رکتوم، پروستات، ریه، مثانه، پوست، مری و معده می تواند افزایش یاید. در مطالعات پیشگیری از سرطان، دو گروه با بالاترین و پایین ترین مقدار مصرف سلنیوم مورد مقایسه قرار گرفتند. خطر ابتلا به سرطان در گروهی که بالاترین مقدار سلنیوم را مصرف کردند 31 درصد، خطر مرگ و میر ناشی از سرطان 45 درصد، خطر ابتلا به سرطان مثانه 33 درصد و خطر ابتلا به سرطان پروستات 22 درصد کمتری از گروهی بود که پایین ترین میزان سلنیوم را مصرف می کردند. علاوه بر این نویسندگان هیچ ارتباطی بین مصرف سلنیوم و خطر ابتلا به سرطان سینه پیدا نکردند. تحقیقات بیشتری برای تایید رابطه بین غلظت سلنیوم و خطر ابتلا به سرطان مورد نیاز است و اینکه آیا مکمل های سلنیوم می تواند به جلوگیری از هر نوع سرطان کمک کند یا خیر.

بیماری قلبی و عروقی

به صورت تئوری گلوتاتیون پراکسیداز، پراکسید هیدروژن و سایر مولکول های اکسیداتیو را احیا می کند. این اثرات آنتی اکسیدانتی گلوتاتیون پراکسیداز، از غشای چربی محافظت کرده و تغییرات اکسیداتیو لیپوپروتئین با دانسیته کم (LDL) را مهار می کند. نتیجه این فرآیند کاهش تجمع پلاکتی است. این خواص پیش بینی می کند که مکمل های سلنیوم باید از بیماری های آترواسکلروتیک پیشگیری کنند. دانشمندان در حال تحقیقات بیشتر روی موضوع هستند. در برخی مطالعات صورت گرفته مشخص شده است، در افرادی که سطح خونی سلنیوم پایین تری دارند خطر ابتلا به بیماری های قلبی بیشتر است، اما مطالعات دیگر این نتایج را تایید نمی کند. برای درک بهتر اثرات سلنیوم بر سلامت قلب، نیاز به تحقیقات بیشتری است. 

زوال شناختی

غلظت سرمی سلنیوم با افزایش سن کاهش می یابد. کاهش غلظت سلنیوم می تواند با کاهش عملکرد مغز در افراد مسن مرتبط باشد. این اثر احتمالا به علت کاهش فعالیت آنتی اکسیدانتی سلنیوم است. برخی مطالعات نشان می دهد افرادی که سطح خونی سلنیوم پایین تری دارند احتمالا عملکرد ذهنی ضغیف تری خواهند داشت. اما در مطالعه ای که در ایالات متحده بر روی افراد مسن انجام شد هیچ گونه ارتباطی بین مقدار سلنیوم و حافظه یافت نگردید. برای مشخص شدن اثر سلنیوم در کاهش خطر ابتلا و یا درمان زوال شناختی در افراد مسن نیاز به تحقیقات بیشتری است.

بیماری های تیروئید

غلظت سلنیوم در غده تیروئید بیشتر از هر عضو دیگر در بدن می باشد. سلنیوم مانند ید، عملکرد مهمی در سنتز و متابولیسم هورمون های تیروئیدی دارد. مطالعات نشان می دهد افرادی که (به ویژه زنان) سطح سرمی سلنیوم (و ید) پایینی دارند ممکن است مشکلاتی در غده تیروئیدشان ایجاد شود. اما اینکه مکمل های غذایی سلنیوم بتوانند در درمان و یا کاهش خطر ابتلا به بیماری های تیروئیدی کمک کنند مشخص نیست. تحقیقات بیشتری برای مشخص شدن اثرات سلنیوم بر بیماری های تیروئیدی مانند گواتر، هاشیموتو، گریوز و ... نیاز است. 

باروری

مردان غلظت بافتی دقیق سلنیوم در دستگاه تناسلی مردان مشخص نیست اما گفته می شود بیضه ها یکی از ارگان هایی است که غلظت سلنیوم در آنها بالا است. سلنیوم نقش مهمی بر سیستم آنزیمی دستگاه تولید مثل مردان دارد و در سنتز تستوسترون و فرایند تولید اسپرم دخیل است. رشد بافت تناسلی مردان به یک سطح بهینه از سلنیوم در بیضه نیاز دارد و یک تغییر کوچک (کمبود و یا افزایش) در مقدار آن می تواند منجر به رشد غیرطبیعی شود. در فرآیند بلوغ اسپرم، سلنوپروتئین ها، اسپرماتوزوا (اسپرم ها) را در برابر آسیب اکسیداتیو محافظت می کند. در نتیجه سلنیوم و سلنوپروتئین ها تضمینی برای حیات اسپرم ها هستند. رژیم های غذایی حاوی مقادیر زیاد یا کم سلنیوم، می تواند منجر به اختلالات متعدد در اسپرم ها شود و تحرک اسپرم و باروری را تحت تاثیر قرار دهد. همچنین ممکم است با مصرف مکمل های سلنیوم همچون کپسول سلن پلاس میل جنسی نیز افزایش یابد. زنان سلنیوم ممکن است در درمان ناباروری خانم ها اثرگذار باشد در مطالعات صورت گرفته مشخص شده است، سطح سرمی سلنیوم در زنانی که سقط های مکرر یا سقط در سه ماهه اول بارداری داشتند، به طور قابل توجهی پایین بوده است. 

سیستم ایمنی

مطالعات متعددی نشان می دهد که کمبود سلنیوم با کاهش پاسخ سیستم ایمنی بدن در مواجهه با آنتی ژن همراه است. کمبود سلنیوم می تواند هر دو ایمنی سلولی و همورال را مختل کند. اینکه سلنیوم به مقدار زیادی در بافت های ایمنی مانند کبد، طحال و غدد لنفاوی وجود دارد احتمالا با این واقعیت در ارتباط است. 

سفیدی مو

به نظر می رسد اثر سلنیوم بر جلوگیری از سفیدی مو بیشتر یک ادعاست تا واقعیت!!

شوره سر

از شامپوهای سلنیوم سولفید به دلیل اثرات آنتی باکتریال و ضدمیتوز، به عنوان درمان موضعی شوره سر استفاده می شود. سلنیوم اگر چه برای داشتن پوست سر سالم ضروری است اما استفاده از مکمل های سلنیوم برای درمان شوره سر تایید نشده است.

تداخلات دارویی سلنیوم

تداخلات به جز تداخل با دو داروی زیر، تداخل دیگری گزارش نشده است: 
Dolutegravir - Eltrombopag 

موارد احتیاط مصرف مکمل های سلنیوم

- در بیماران با اختلالات گوارشی با احتیاط مصرف شود. 
- در بیماران با نارسایی کلیه با احتیاط مصرف شود.

سوالات پرتکرار در مورد سلنیوم

1. در دوران بارداری و شیردهی چه مقدار سلنیوم نیاز است؟ 

نیاز به سلنیوم در دوران بارداری و شیردهی مقداری افزایش می یابد. اما از آنجا که بین RDA و دوز سمی سلنیوم فاصله کمی وجود دارد زنان باردار و شیرده باید از مصرف بیش از حد سلنیوم خودداری کنند. در دوران بارداری سلنیوم در جفت و خون بند ناف دیده می شود. اثرات تراتوژنیک با دوزهای غیرسمی در انسان مشاهده نشده است. سلنیوم در شیر مادر نیز یافت می شود و غلظت آن بسته به مقدار مصرف مادر و زمان پس از زایمان متفاوت است. با مصرف مقادیر غیرسمی سلنیوم، عوارض جانبی دیده نشده است. 

2. آیا مصرف بیش از حد سلنیوم می تواند خطرناک باشد؟
مصرف مقادیر بالای سلنیوم معدنی و آلی به طور مزمن می تواند اثرات مشابهی داشته باشد. شاخص های اولیه شامل بوی سیر در تنفس و طعم فلزی در دهان است. شایع ترین نشانه های بالینی، شکنندگی و از دست دادن ناخن و مو است. سایر علائم شامل ضایعات پوستی، اختلالات سیستم عصبی، تهوع و استفراغ، اسهال، راش پوستی، ایجاد لکه روی دندان و تحریک پذیری است. برای مثال با توجه به مقادیر بسیار بالای سلنیوم در آجیل برزیلی (68-91 میکروگرم در هر آجیل)، مصرف بیش از حد آن می تواند منجر به بروز علائم مسمومیت گردد. جدول زیر حداکثر مقادیر مجاز مصرف روزانه سلنیوم را نشان می دهد:

سخن پایانی

سلنیوم به عنوان یک ماده معدنی قوی نقش مهمی را در متابولیسم و ​​عملکرد تیروئید دارد و به محافظت از بدن شما در برابر آسیب های ناشی از استرس اکسیداتیو کمک می کند. علاوه بر این، سلنیوم ممکن است به تقویت سیستم ایمنی بدن شما، کند کردن زوال ذهنی مرتبط با افزایش سن و حتی کاهش خطر بیماری قلبی کمک کند. این ریزمغذی را می توان در طیف گسترده ای از غذاها، از صدف گرفته تا قارچ و آجیل برزیلی یافت. افزودن غذاهای غنی از سلنیوم به رژیم غذایی شما یک راه عالی برای حفظ سلامتی است...