همه چیز درباره ویتامین B12 یا سیانوکوبالامین

آنچه در این مقاله می‌خوانید:

• سیانوکوبالامین (ویتامین B12) چیست؟
• ویتامین B12 در چه مواد غذایی یافت می‌شود؟
• مکانیسم عملکرد ویتامین B12 چگونه است؟
• علائم کمبود ویتامین B12 چیست؟
• چه کسانی در معرض خطر کمبود ویتامین B12 هستند؟
• با کدام تست آزمایشگاهی کمبود ویتامین B12 را تشخیص دهیم؟
• فواید ویتامین B12 
• انواع مکمل های ویتامین B12 موجود در بازار 
• هشدارها
• تداخلات دارویی ویتامین B12
• سوالات پرتکرار در مورد ویتامین B12

سیانوکوبالامین (ویتامین B12) چیست؟

ویتامین B12، ویتامینی محلول در آب است. ویتامین B12 به چندین شکل وجود دارد و حاوی ماده معدنی کبالت است، از این رو ترکیبات با فعالیت ویتامین B12 به طور کلی کوبالامین نامیده می شوند. کوبالامین های اصلی سیانوکوبالامین، هیدروکسوکوبالامین و دو فرم کوآنزیمی ویتامین B12 می باشد. اصطلاح ویتامین B12 به طور رایج تری برای تنها یکی از این اشکال یعنی سیانوکوبالامین به کار می رود.

ویتامین B12 از لحاظ ساختاری پیچیده ترین ویتامین محسوب می شود. به دلیل رنگ قرمز تیره مورد توجه کریستال های آن، به این ویتامین لقب زیباترین کوفاکتور طبیعی داده شده است.
 ویتامین B12 به کوآنزیمی تبدیل می شود که برای عملکردهای مختلف متابولیکی از جمله متابولیسم چربی، کربوهیدرات و سنتز پروتئین ضروری است. این ویتامین در سلامت سیستم عصبی، تقسیم سلولی و خونسازی موثر است. در بدن انسان تمامی این کارها تنها با 3-2 میلی گرم ویتامین B12 که بسیار کمتر از وزن یک دهم قطره آب خواهد بود، صورت می گیرد.

ویتامین B12 به پروتئین موجود در مواد غذایی متصل است. در معده با فعالیت اسید کلریدریک و پروتئاز معده، آزاد می شود. در حالی که فرم سنتزی ویتامین B12 که در مکمل ها وجود دارد به صورت آزاد است، بنابراین به این مرحله جداسازی نیازی ندارد. ویتامین B12 آزاد سپس با فاکتور داخلی معده (گلیکوپروتئینی که توسط سلول های پارشیال معده ترشح می شود) ترکیب می شود و این کمپلکس در ایلئوم دیستال روده کوچک با روش اندوسیتوز جذب می شود.

RDA چیست؟
مقدار میانگین از مواد مغذی که بتواند نیازهای غذایی اکثر افراد سالم (98-97 درصد) را در هر مرحله از زندگی و با هر جنسیتی تامین کند.

 جدول زیر Recommended Daily Allowance (RDA) ویتامین B12 را برای گروه های سنی مختلف نشان می دهد:

Adequate Intake (AI) *

ویتامین B12 در چه مواد غذایی یافت می‌شود؟

ویتامین B12 به طور طبیعی در محصولات حیوانی از جمله گوشت، ماهی، مرغ، تخم مرغ، شیر و محصولات لبنی یافت می شود. این ویتامین عمدتا در غذاهای گیاهی وجود ندارد. برخی از محصولات مخمر تغذیه ای نیز حاوی ویتامین B12 هستند.

جدول زیر مقدار ویتامین B12 موجود در برخی مواد غذایی را نشان می دهد:

مکانیسم عملکرد ویتامین B12 چگونه است؟

دو فرم کوآنزیمی ویتامین B12، متیل کوبالامین و 5-دئوکسی آدنوزیل کوبالامین (آدنوزیل کوبالامین)، در متابولیسم بدن انسان شرکت می کند. ویتامین B12 برای سنتز DNA، تشکیل گلبول قرمز نرمال و عملکرد عصبی نیاز است. این ویتامین کوفاکتوری برای دو آنزیم متیونین سنتاز و L-متیل مالونیل کوآ موتاز است. 

متیونین سنتاز سبب تبدیل هموسیستئین به متیونین می شود. متیونین برای تشکیل S- آدنوزیل متیونین ضروری است. S-آدنوزیل متیونین یک دهنده متیل عمومی برای بیش از 100 سوبسترای مختلف مانند DNA، RNA، پروتئین ها، هورمون ها و لیپیدهاست. L-متیل مالونیل کوآ موتاز، در تجزیه پروپیونات، L-متیل مالونیل کوآ را به سوکسینیل کوآ تبدیل می کند. این واکنش بیوشیمیایی در متابولیسم پروتئین ها و چربی ها ضروری است. همچنین سوکسینیل برای سنتز هموگلوبین نیاز است.

علائم کمبود ویتامین B12 چیست؟

علائم اولیه کمبود ویتامین B12 ممکن است خفیف و غیراختصاصی باشد. آنمی مگالوبلاستیک، آسیب عصبی و یا مشکلات گوارشی ممکن است ایجاد شود. ممکن است برخی از افراد هیچ گونه علائم قابل توجهی را نشان ندهند.

سایر افراد ممکن است طیف وسیعی از علائم (خفیف تا شدید) را تجربه کنند که شامل موارد زیر می باشد:
اسهال- سرگیجه- خستگی- ضعف عضلانی- از دست دادن اشتها- پوست رنگ پریده- افزایش ضربان قلب- زخم در زبان و دهان- بی حسی در دست ها، پاها، بازوها- فراموشی- پارانویا
علائم عصبی کمبود ویتامین B12 می تواند بدون آنمی رخ دهد. بنابراین برای جلوگیری از آسیب عصبی غیر قابل برگشت، تشخیص و مداخله زودهنگام مهم است. متاسفانه بسیاری از این علائم غیر اختصاصی هستند و می توانند در نتیجه ی بیماری های دیگری غیر از کمبود ویتامین B12 باشند.

چه کسانی در معرض خطر کمبود ویتامین B12 هستند؟

علت اصلی کمبود ویتامین B12، کمبود غذایی (کمبود دریافت این ویتامین از غذا)، سوءجذب این ویتامین در دستگاه گوارش، سوءجذب بعد جراحی و آنمی پرنیشیوس می باشد. با این حال در بسیاری از موارد علت کمبود ویتامین B12 ناشناخته است.

گروه های زیر، افرادی هستند که در معرض کمبود ویتامین B12 قرار دارند:

سالمندان

 بیماری گاستریت آتروفیک، التهاب مزمن مخاط معده است که منجر به از بین رفتن سلول های ترشحی معده و جایگزینی آن با بافت فیبروزی می شود. در نتیجه این بیماری ترشح اسید معده، پپسین و فاکتور داخلی معده مختل می شود. این بیماری 30-10 درصد افراد مسن را درگیر خود می کند.
کاهش ترشح اسید و فاکتور داخلی معده در این بیماری سبب کاهش جذب ویتامین B12 می شود. از طرفی کاهش ترشح اسید معده نیز می تواند رشد باکتری های طبیعی روده را افزایش دهد. از آنجا که این باکتری ها برای رشد خود از ویتامین B12 استفاده می کنند، مقدار ویتامین B12 بدن کم می شود.
افراد با گاستریت آتروفیک قادر نیستند تا ویتامین B12 موجود در غذاها را جذب کنند، اما این افراد می توانند ویتامین B12 موجود در مکمل های غذایی را که به صورت آزاد است جذب کنند. IOM توصیه می کند که افراد بالای 50 سال اکثر ویتامین B12 مورد نیاز خود را از طریق مکمل ها یا غذاهای غنی شده به دست بیاورند. با این وجود برخی از افراد سالمند با گاستریت آتروفیک به دوزهای بالاتری از RDA نیاز دارند تا از کمبودهای ساب کلینیکال جلوگیری کنند.

افراد با آنمی پرنی شیوس

آنمی پرنی شیوس بیماری خود ایمنی است که سلول های ایمنی بدن علیه سلول های پارشیال (جداری) معده آنتی بادی می سازند. این بیماری منجر به تخریب سلول های پارشیال معده و آتروفی معده می شود. به دنبال از بین رفتن سلول های پارشیال معده ترشح اسید و فاکتور داخلی معده مختل می شود. افراد با آنمی پرنی شیوس به طور مناسبی نمی توانند ویتامین B12 را از دستگاه گوارش جذب کنند. کمبود ویتامین B12 در این افراد منجر به آنمی مگالوبلاستیک و اختلالات نورولوژیکی می شود. آنمی پرنی شیوس معمولا با ویتامین B12 داخل عضلانی درمان می شود. از آنجا که حدود 1 درصد ویتامین B12 خوراکی می تواند به صورت غیرفعال و در عدم حضور فاکتور داخلی جذب شود، استفاده از دوز بالای خوراکی ویتامین B12 نیز ممکن است درمان موثری باشد.

افراد با اختلالات گوارشی

 افراد با اختلالات معده و روده کوچک، مانند بیماری سلیاک و کرون، ممکن است قادر به جذب کافی ویتامین B12 از غذا نباشند.

افرادی که جراحی دستگاه گوارش داشته اند

عمل های جراحی دستگاه گوارش مانند جراحی های کاهش وزن یا جراحی هایی که همه یا قسمتی از معده برداشته می شود اغلب منجر به از دست دادن سلول هایی می شوند که اسید و فاکتور داخلی معده ترشح می کنند. این مسئله باعث کاهش جذب ویتامین B12، به خصوص ویتامین B12 موجود در مواد غذایی که بدن آن را توسط اسید معده آزاد می کند، می شود.
در عمل هایی که ایلئوم دیستال (قسمتی از روده کوچک) برداشته می شود جذب ویتامین B12 مختل می شود، زیرا عمده کمپلکس ویتامین B12 و فاکتور داخلی معده از این محل جذب می شود.

گیاهخواران

گیاهخواران و کسانی که رژیم غذایی وگان دارند در خطر بیشتری برای کمبود ویتامین B12 نسبت به غیر گیاهخواران و گیاهخوارانی که از تخم مرغ و محصولات لبنی استفاده می کنند قرار دارند. دلیل این امر این است که منابع غذایی ویتامین B12 محدود به غذاهای حیوانی است.

با کدام تست آزمایشگاهی کمبود ویتامین B12 را تشخیص دهیم؟

Complete blood count (CBC)

از ساده ترین و در عین حال مهم ترین تست های خونی که در آن تعداد انواع سلول های خونی و شکل فیزیکی آنها مورد بررسی قرار می گیرد. کمبود فولات یا ویتامین B12 عمدتا در ابتدا توسط CBC تشخیص داده می شود. با کمبود فولات یا ویتامین B12 می تواند مقدار هموگلوبین و تعداد گلبول قرمز کم شده و اندازه گلبول های قرمز به صورت غیرطبیعی بزرگ شود. در نتیجه این تغییرات آنمی مگالوبلاستیک یا ماکروسیتیک ایجاد می شود. در این نوع آنمی سنتز DNA مختل شده، در نتیجه سلول ها بزرگ می شوند بدون آن که تقسیم شوند.
تعداد گلبول های سفید و پلاکت ها نیز ممکن است کاهش یابد. تست های آزمایشگاهی اضافی برای تشخیص های اختصاصی تر انجام می شود.

میزان ویتامین B12 خون

در صورتی که کمبود ویتامین B12 وجود داشته باشد توسط این تست تشخیص داده می شود اما علت کمبود مشخص نمی شود.

متیل مالونیک اسید Methylmalonic acid) MMA)

 این تست می تواند در تشخیص کمبود خفیف ویتامین B12 موثر باشد. متیل مالونیک اسید سوبسترایی است که در مقادیر بسیار کم تولید می شود و نقش مهمی در متابولیسم و تولید انرژی دارد. در یک مرحله از متابولیسم، ویتامین B12 سبب تبدیل MMA به سوکسینیل کوآ می شود. اگر مقدار ویتامین B12 کافی نباشد غلظت MMA در خون و ادرار زیاد می شود.

سطح سرمی هموسیستئین خون

 از این تست به ندرت استفاده می شود. در کمبود ویتامین B12 و فولات مقدار هموسیستئین خون بالا می رود، زیرا هموسیستئین نمی تواند به متیونین تبدیل شود. از آنجا که مقدار هموسیستئین خون می تواند تحت تاثیر سایر عوامل مانند اختلال عملکرد کلیه، کمبود B12 و سایر ریز مغذی ها قرار گیرد، شاخصی بسیار اختصاصی برای مقدار فولات نمی باشد. 

فواید ویتامین B12 

نقش ویتامین B12 در بیماری های قلبی عروقی

مقدار بالای هموسیستئین به عنوان عامل خطر برای بیماری های قلبی عروقی شناخته شده است. هموسیستئین یک اسید آمینه حاوی گوگرد مشتق شده از متیونین است، که به طور طبیعی در خون وجود دارد. افزایش سطح هموسیستئین باعث ترومبوژنز، افزایش پراکسیداسیون لیپید، تکثیر ماهیچه صاف عروق، اختلال در قابلیت ارتجاع پذیری عروق و ... می شود. ویتامین B6، فولات و ویتامین B12 از جمله ویتامین هایی هستند که در متابولیسم هموسیستئین دخیل هستند. کمبود ویتامین B12 باعث می شود آنزیم متیونین سنتاز نتواند به درستی عملکرد خود را انجام دهد و مقدار هموسیستئین خون بالا رود.

با وجود نقش ویتامین B12 در تعیین مقدار هموسیستئین خون، انجمن قلب آمریکا نتیجه گرفته است که شواهد موجود برای حمایت از نقش ویتامین B12 در کاهش خطر ابتلا به بیماری های قلبی عروقی ناکافی است. مطالعاتی که تا کنون انجام شده، نشان می دهد مصرف مکمل های ویتامین B6، ویتامین B12 و اسید فولیک نمی تواند خطر بیماری های قلبی عروقی را کاهش دهد.

تاثیر ویتامین B12 بر دمانس (زوال عقل) و عملکرد شناختی

 کمبود ویتامین B12 سبب تجمع هموسیستئین در خون می شود. تجمع هموسیستئین در خون ممکن است مواد مورد نیاز برای متابولیزه کردن نوروترنسمیترها را کاهش دهد. اگرچه ویتامین B6، ویتامین B12 و اسید فولیک می توانند سطح هموسیستئین خون را کاهش دهند، اما شواهد برای اثربخشی این ویتامین ها بر عملکرد شناختی و دمانس ناکافی است. برای مشخص شدن اثر این ویتامین ها بر پیشگیری و درمان دمانس و آلزایمر نیاز به تحقیقات بیشتری است.

افزایش انرژی و استقامت در ورزشکاران با مصرف مکمل های ویتامین B12

تبلیغات اغلب مصرف مکمل های ویتامین B12 را به عنوان راهکاری برای افزایش انرژی و استقامت در ورزشکاران توصیه می کنند. اما تحقیقات حاکی از آن است که بجز افرادی که کمبود ویتامین B12 دارند، مصرف مکمل های ویتامین B12 نمی تواند انرژی ورزشکاران را افزایش داده و یا عملکرد آنها را بهبود بخشد. در افرادی که کمبود ویتامین B12 دارند اصلاح آنمی مگالوبلاستیک ناشی از کمبود این ویتامین، می تواند علائم ضعف و خستگی را برطرف کند.

انواع مکمل های ویتامین B12 موجود در بازار 

ویتامین B12 معمولا به شکل سیانوکوبالامین، متیل کوبالامین و ... وجود دارد. شواهد موجود نشان می دهد که هیچ تفاوتی بین اشکال مختلف ویتامین B12 از لحاظ جذب یا فراهمی زیستی وجود ندارد. با این حال توانایی بدن برای جذب ویتامین B12 از مکمل ها تا حدود زیادی وابسته به ظرفیت فاکتور داخلی معده است. به عنوان مثال فقط 10 میکروگرم از 500 میکروگرم مکمل خوراکی در افراد سالم جذب می شود.
علاوه بر قرص، مکمل های ویتامین B12 به شکل زیر زبانی نیز وجود دارند. ادعا شده است که فرآورده های زیر زبانی فراهمی زیستی بیشتری نسبت به اشکال خوراکی دارند، اما شواهد نشان می دهد که هیچ تفاوتی در اثربخشی شکل خوراکی و زیرزبانی وجود ندارد.

ویتامین B12 به صورت دارو نیز وجود دارد. سیانوکوبالامین و گاهی هیدروکسوکوبالامین می توانند به صورت تزریقی (عمدتا داخل عضلانی) تجویز شوند. تجویز وریدی عمدتا برای درمان کمبود ویتامین B12 ناشی از آنمی پرنی شیوس و یا شرایطی که سو جذب و کمبود شدید ویتامین B12 وجود دارد می باشد.

هشدارها

مقادیر زیاد فولیک اسید می تواند آنمی مگالوبلاستیک ناشی از کمبود ویتامین B12 را اصلاح کند. همان طور که می دانید آنمی مگالوبلاستیک نشانه اصلی کمبود ویتامین B12 است. با اینکه دوز بالای فولیک اسید می تواند از ایجاد آنمی مگالوبلاستیک جلوگیری کند اما اثری بر آسیب پیش رونده سیستم عصبی ناشی از کمبود ویتامین B12 ندارد. به همین دلیل به افراد بزرگسال توصیه می شود که بیشتر از 1000 میکروگرم در روز فولیک اسید مصرف نکنند مگر با تجویز پزشک و تحت شرایط خاص پزشکی.

تداخلات دارویی ویتامین B12

- کلشی سین ممکن است باعث کاهش سطح سرمی سیانوکوبالامین شود. سطح ویتامین B12 یا آنمی در بیمارانی که طولانی مدت از کلشی سین استفاده می کنند باید بررسی شود.
- کلرامفنیکل می تواند اثربخشی ویتامین B12 را هنگامی که برای درمان آنمی استفاده می شود را کاهش دهد. همچنین استفاده از دوز بالای ویتامین B12 که برای درمان مسمومیت با سیانید استفاده می شود، بعید است که تحت تاثیر کلرامفنیکل قرار بگیرد.
- مصرف زیاد الکل برای مدت بیش از دو هفته می تواند جذب ویتامین B12 را مختل کند.

سوالات پرتکرار

1. در دوران بارداری و شیردهی چه مقدار ویتامین B12 نیاز است؟
به طور کلی ویتامین های محلول در آب از جفت عبور می کنند. با اینکه جذب ویتامین B12 در دوران بارداری زیاد می شود اما نیاز به آن هم افزایش می یابد. نکته جالب توجه اینکه در هنگام تولد غلظت خونی ویتامین B12 در نوزاد بالاتر از مادر است.
غلظت ویتامین B12 در شیر مادر شبیه به غلظت این ویتامین در خون است. پس اگر مادر ویتامین B12 کافی دریافت نکند، غلظت این ویتامین در شیر نیز کم می شود. گفته می شود مادرانی که گیاهخوار هستند و هیچ محصول حیوانی استفاده نمی کنند، نوزادانشان می توانند دچار کمبود ویتامین B12 شوند. تشخیص کمبود ویتامین B12  و عدم درمان آن در نوزادان می تواند منجر به آسیب های عصبی شدید و دائمی شود. انجمن تغذیه آمریکا توصیه می کند که گیاهخواران حتی آن دسته که تخم مرغ و محصولات لبنی هم مصرف می کنند، در دوران بارداری و شیردهی طبق نظر پزشک از مکمل های ویتامین B12 استفاده کنند.

2. آیا مصرف زیاد ویتامین B12 می تواند مضر باشد؟
از آنجا که ویتامین B12 محلول در آب است، مقادیر اضافی آن توسط کلیه ها دفع می شود. تا کنون هیچ گونه عارضه جانبی با مصرف مقادیر بالای ویتامین B12 در افراد سالم مشاهده نشده است.

سخن پایانی

ویتامین B12 که به نام سیانوکوبالامین نیز شناخته می شود، یک ویتامین ضروری است که بدن شما به آن نیاز دارد.ویتاین B12 نقش اساسی در تشکیل گلبول های قرمز، متابولیسم سلولی، عملکرد اعصاب و تولید DNA ایفا می کند...