همه چیز درباره ویتامین B9 یا فولیک اسید

در این مقاله چه می‌خوانید:

• ویتامین B9 چیست؟
• RDA چیست؟
• منابع غذایی سرشار از فولات
• مکانیسم عملکرد ویتامین B9 (فولیک اسید) چگونه است؟
• علائم و نشانه های کمبود ویتامین B9
• چه گروه هایی در خطر مصرف ناکافی فولات هستند؟
• انواع آزمایش خون برای تعیین کمبود ویتامین B9
• فواید ویتامین B9
• تداخلات دارویی فولیک اسید
• سوالات پر تکرار در مورد ویتامین B9 (فولیک اسید)

ویتامین B9 چیست؟

ویتامین B9 که به نام های فولات یا اسید فولیک نیز خوانده می شود یکی از انواع ویتامین های گروه B است که برای ساخت ماده ژنتیکی (مانند DNA) و تقسیم سلولی مورد نیاز است.
اگر چه اصطلاح فولات و فولیک اسید اغلب به جای یکدیگر استفاده می شود اما با هم متفاوت هستند. فولات، ویتامینی است که به طور طبیعی در غذاها وجود دارد اما فولیک اسید فرم سنتتیک فولات است که در مکمل ها و غذاهای غنی شده وجود دارد.

RDA چیست؟

مقدار میانگین از مواد مغذی که بتواند نیازهای غذایی اکثر افراد سالم (98-97 درصد) را در هر مرحله از زندگی و با هر جنسیتی تامین کند.

جدول زیر Recommended Daily Allowance (RDA) مصرف فولات را برای گروه های سنی مختلف نشان می دهد:

* Adequate Intake (AI)

فولات بر حسب معادل فولات در رژیم غذایی(Dietary Folate Equivalent: DFE) بیان می شود. زیرا فولات سنتتیک (مکمل ها یا غذاهای غنی شده) 1/7 برابر بیشتر از فولات طبیعی که در غذاها وجود دارد، جذب می شود. به عنوان مثال خانم بارداری که 300 میکروگرم مکمل فولیک اسید مصرف می کند:
300*1.7=510 mcg DFE
اگر این خانم غذایی مصرف کند که 90 میکروگرم فولات داشته باشد.
510 + 90= 600 mcg DFE
به طور کلی این خانم 600 mcg DFE فولات دریافت می کند که این مقدار فولات نیاز یک خانم باردار را تامین می کند. حال اگر این محاسبه را انجام ندهیم مقدار 390 mcg DFE به دست می آید که ناکافی است.
300 mcg + 90 mcg = 390 mcg DFE

منابع غذایی سرشار از فولات

اسفناج، جگر، مخمر، مارچوبه و کلم بروکسل منابع خوبی از فولات هستند. سایر مواد غذایی مانند برنج سفید، لوبیا، نخود فرنگی، آجیل و ... نیز فولات دارند.

مکانیسم عملکرد ویتامین B9 (فولیک اسید) چگونه است؟

ویتامین B9 به عنوان کوآنزیم یا کوسوبسترا در انتقال گروه های تک کربن در سنتز اسیدهای نوکلئیک (DNA, RNA) و متابولیسم اسیدهای آمینه نقش دارد.
یکی از مهم ترین واکنش های وابسته به فولات، تبدیل هموسیستئین به متیونین است. متیونین برای تشکیل S-آدنوزیل متیونین ضروری است. S-آدنوزیل متیونین یک دهنده متیل عمومی برای بیش از 100 سوبسترای مختلف مانند DNA، RNA، پروتئین ها، هورمون ها و لیپیدهاست.
یکی دیگر از واکنش های وابسته به این ویتامین ، متیلاسیونdeoxyuridylate به thymidylate در تشکیل DNA است که برای تقسیم سلولی مناسب نیاز است. اختلال در این واکنش، می تواند آنمی مگالوبلاستیک ایجاد کند.

علائم و نشانه های کمبود ویتامین B9

کمبود ویتامین B9 به صورت جداگانه غیرمعمول است. کمبود فولات معمولا با دیگر کمبودهای مواد مغذی که ناشی از رژیم غذایی فقیر، الکلیسم و اختلالات جذب مرتبط می باشد. علامت اصلی کمبود فولات، آنمی مگالوبلاستیک است که با گلبول های قرمز با هسته بزرگ و غیرطبیعی مشخص می شود است. علائم آنمی مگالوبلاستیک شامل ضعف، خستگی، اشکال در تمرکز، تحریک پذیری، سردرد، تپش قلب و تنفس کوتاه است.

چه گروه هایی در خطر مصرف ناکافی فولات هستند؟

زنان باردار

در دوران بارداری به علت نقش فولات در سنتز اسیدهای نوکلئیک و تقسیم سلولی، نیاز به این ماده افزایش و به 600 mcg DFE در روز می رسد. از آنجا که تامین این مقدار فولات از طریق رژیم غذایی برای بسیاری از زنان غیرممکن می باشد، کالج آمریکایی متخصصین زنان و زایمان استفاده از قرص فولیک اسید را برای همه زنان باردار توصیه می کند.

بیشتر بخوانید: فولیک اسید و لزوم مصرف قبل و در طی بارداری

زنان در سنین باروری

همه زنانی که در سنین باروری هستند و احتمال بارداری در آنها وجود دارد برای کاهش ریسک نقص لوله عصبی NTD و سایر نقایص مادرزادی در جنین باید مقادیر کافی فولات دریافت کنند. این زنان باید روزانه 400 میکروگرم مکمل فولیک اسید علاوه بر فولات موجود در رژیم غذایی شان دریافت کنند.

افراد با اختلالات جذب

افرادی که اختلالات جذب از جمله بیماری سلیاک، التهابی روده و ... دارند ممکن است فولات کمتری جذب کنند. کاهش ترشح اسید معده همراه با گاستریت آتروفیک، جراحی معده و سایر شرایط پزشکی نیز می تواند جذب فولات را کاهش دهد.

الکل

افرادی که اعتیاد به الکل دارند معمولا رژیم غذایی نامناسبی دارند که حاوی مقادیر ناکافی فولات است. به علاوه الکل با جذب فولات تداخل دارد و متابولیسم آن را نیز تسریع می کند. در مطالعه ای که در کشور پرتقال بر روی افرادی که به صورت مداوم از الکل استفاده می کردند انجام شد مشخص شد که بیش از 60 درصد این افراد سطح فولات پایینی داشتند. مطالعات مشخص کرده است که حتی مصرف متوسط الکل (240 میلی لیتر شراب قرمز یا 80 میلی لیتر وودکا در روز) به مدت 2 هفته می تواند به میزان قابل توجهی سطح سرمی فولات را در افراد سالم کاهش دهد.

انواع آزمایش خون برای تعیین کمبود ویتامین B9

Complete Blood Count (CBC)

 از ساده ترین و درعین حال مهمترین تست های خونی که در آن تعداد انواع سلول های خونی و شکل فیزیکی آنها مورد بررسی قرار می گیرد. کمبود فولات یا ویتامین B12 عمدتا در ابتدا توسط CBC تشخیص داده می شود. کمبود فولات می تواند مقدار هموگلوبین و تعداد گلبول قرمز را کم و اندازه گلبول های قرمز را به صورت غیرطبیعی بزرگ کند. در نتیجه این تغییرات آنمی مگالوبلاستیک یا ماکروسیتیک ایجاد می شود. در این نوع آنمی سنتز DNA مختل شده، درنتیجه سلول ها بزرگ می شوند بدون آن که تقسیم شوند.
تعداد گلبول های سفید و پلاکت ها نیز ممکن است کاهش یابد. تست های آزمایشگاهی اضافی برای تشخیص های اختصاصی تر انجام می شود.

سطح سرمی فولات

از این تست به طور معمول برای تعیین سطح سرمی فولات استفاده می شود. از آنجا که این شاخص به مصرف اخیر فولات وابسته است، بنابراین ممکن است نشان دهنده ی وضعیت طولانی مدت فولات در بدن نباشد.

سطح فولات گلبول قرمز

غلظت فولات در گلبول قرمز نسبت به تست قبل، مدت زمان طولانی تری از مصرف فولات را نشان می دهد. بنابراین وقتی مصرف فولات متغیر است شاخص بهتری نسبت به فولات سرمی می باشد.

سطح سرمی هموسیستئین خون

از این تست به ندرت استفاده می شود. در کمبود ویتامین B9 مقدار هموسیستئین خون بالا می رود، زیرا هموسیستئین نمی تواند به متیونین تبدیل شود. از آنجا که مقدار هموسیستئین خون تحت تاثیر سایر عوامل مانند اختلال عملکرد کلیه، کمبود B9 و سایر ریز مغذی ها می تواند قرار گیرد، شاخصی بسیار اختصاصی برای مقدار فولات نمی باشد.

فواید ویتامین B9

نقص لوله عصبی (Neural tube defect (NTD))

نقص لوله عصبی (NTD) منجر به ناهنجاری های ستون فقرات (اسپی‍‍‍نا بیفیدا: در این اختلال ستون مهره ها به طور کامل بسته نمی شود و نخاع از بین مهره ها بیرون می آید)، جمجمه و مغز (آناسفالی: در این اختلال، مغز جنین تشکیل نمی شود) می شود. این اختلالات شایع ترین ناهنجاری های مادرزادی سیستم اعصاب مرکزی هستند و ناشی از عدم بسته شدن انتهای بالا یا پایین لوله عصبی در روزهای 21 تا 28 پس از لقاح می باشند. به علت نقش فولیک اسید در سنتز DNA و دیگر اجزای مهم سلولی، مقدار فولات به ویژه در فاز رشد سریع سلولی مهم است. شواهد نشان می دهد خطر ابتلا به NTD در زنانی که قبل از بارداری فولیک اسید مصرف کردند 60-50 درصد کاهش می یابد.  
سایر فاکتورهایی که بر خطر ابتلا به NTD اثر می گذارند چاقی، دیابت بارداری، مصرف سایر ویتامین ها هستند.  
برای اکثر زنان توصیه می شود 400 میکروگرم مکمل فولیک اسید حداقل 1 ماه قبل از بارداری شروع شود و در سه ماهه اول بارداری ادامه یابد. همچنین متخصصین توصیه می کنند که زنانی که سابقه نوزادانی با نقص لوله عصبی داشتند و قصد باردار شدن دارند، حداقل 3-1 ماه قبل از بارداری روزانه 5000-4000 میکروگرم فولیک اسید دریافت کنند و این مقدار را تا 3-5/2 ماه بعد از بارداری ادامه دهند. به دلیل اینکه این دوز بیشتر از حداکثر مجاز مصرف فولیک اسید است، تجویز باید تحت نظر پزشک صورت گیرد.

زایمان زودرس، نقایص مادرزادی قلب و سایر ناهنجاری های مادرزادی

تحقیقات نشان داده است که مصرف مکمل های فولیک اسید سبب کاهش خطر ایجاد زایمان زودرس می شود. همچنین تحقیقات نشان می دهد که مصرف فولیک اسید در ترکیب با مکمل های مولتی ویتامین خطر ابتلا به نقایص مادرزادی قلب را کاهش می دهد. هر چند نمی توان تعیین کرد که این اثرات به واسطه فولیک اسید است یا سایر اجزای مکمل!! تحقیقات بیشتری نیاز است تا اثر فولیک اسید را بر انواع نقایص مادرزادی به طور کامل مشخص کند.

خطر ابتلا به سرطان

فولاتی که به طور طبیعی در غذاها یافت می شود می تواند خطر ابتلا به سرطان را کاهش دهد. اما فولات ممکن است اثرات مختلفی بسته به میزان مصرف و زمان مصرف داشته باشد. مقادیر متوسطی از فولیک اسید پیش از آنکه سرطان ایجاد شود می تواند خطر ابتلا به سرطان را کاهش دهد اما بعد از تشکیل سرطان (به خصوص سرطان کولورکتال) ممکن است پیشرفت آن را تسریع کند. به همین دلیل مقادیر بالای مکمل فولیک اسید (بیش از حداکثر مجاز 1000 میکروگرم) به خصوص در افرادی که سابقه آدنوم های کولورکتال دارند، باید با احتیاط مصرف شود. برخی اوقات این آدنوم ها به سرطان تبدیل می شوند. تحقیقات بیشتری نیاز است تا نقش فولات غذایی و مکمل های فولیک اسید را در خطر ابتلا به سرطان مشخص کند.

بیماری های قلبی و عروقی

برخی از دانشمندان تصور می کردند که فولیک اسید و سایر ویتامین های گروه B می توانند خطر بیماری های قلبی عروقی را با کاهش هموسیستئین (یک اسید آمینه در خون) کاهش دهند. نتایج بعدی مشخص کرد که اگرچه مکمل های فولیک اسید سطح هموسیستئین را کاهش می دهند اما نمی توانند خطر بیماری های قلبی را کاهش دهند. اگرچه برخی مطالعات که  البته تعداد آنها محدود است مصرف فولیک اسید همراه با ویتامین های B6 و B12 را در کاهش شدت بیماری های قلبی عروقی موثر می دانند.

سکته مغزی

برخی مطالعات نشان می دهند که مصرف فولیک اسید با سایر ویتامین های گروه B می تواند به پیشگیری از سکته مغزی کمک کند و خطر ایجاد سکته مغزی را 12 درصد کاهش دهند. البته نمی توان مشخص کرد که تا چه حد این اثر ناشی از فولیک اسید است.

آلزایمر

 شواهد تا امروز نشان می دهد که فولیک اسید به تنهایی یا در ترکیب با ویتامین های B12 و B6 نمی تواند عملکرد شناختی را بهتر کند.

افسردگی

افراد با سطح خونی پایین فولات ممکن است بیشتر به افسردگی مبتلا شوند. این افراد ممکن است به درمان با داروهای ضد افسردگی مانند افرادی که سطح فولات نرمال دارند پاسخ ندهند. گفته می شود مکمل های فولیک اسید ممکن است اثر داروهای ضدافسردگی را بیشتر کند. هر چند مشخص نیست که این اثر به افرادی کمک می کند که کمبود فولات دارند یا شامل افرادی که سطح فولات نرمال دارند نیز می شود. تحقیقات بیشتری درباره نقش فولات در افسردگی نیاز است و اینکه مشخص شود آیا مکمل فولیک اسید می تواند در ترکیب با درمان استاندارد مفید باشد یا خیر !!!

تداخلات دارویی فولیک اسید

مکمل های حاوی فولیک اسید می تواند با برخی از داروها تداخل داشته باشد. این مسئله برای خانم بارداری که برای پیشگیری از نقص لوله عصبی در جنین از فولیک اسید استفاده می کند اهمیت مضاعفی دارد.

متوتروکسات

متوتروکسات، آنتاگونیست فولات است که در درمان سرطان، بیماری های ایمنی و ... استفاده می شود. از آنجا که فولیک اسید با اثرات ضدسرطانی متوترکسات تداخل ایجاد می کند، بیمارن سرطانی باید قبل از مصرف مکمل های فولیک اسید با پزشک خود مشورت کنند. اما در افرادی که دوزهای پایین متوترکسات را برای درمان آرتریت روماتوئید یا پسوریازیس استفاده می کنند مصرف مکمل های فولیک اسید ممکن است مفید واقع شود و عوارض گوارشی متوترکسات را کاهش دهد.

برخی داروهای ضدصرع

 فولیک اسید می تواند سطح سرمی برخی داروهای ضدصرع مانند فنی توئین، فوس فنی توئین، فنوباربیتال، پریمیدون را کاهش دهد. به علاوه فولیک اسید می تواند غلظت متابولیت فعال پریمیدون (به طور مثال فنوباربیتال) را کاهش دهد. گفته می شود فولیک اسید به عنوان کوفاکتوری در متابولیسم این داروها نقش دارد و متابولیسم این داروها را افزایش می دهد. بیمارانی که این داروهای ضدصرع را مصرف می کنند باید قبل از مصرف مکمل های حاوی فولیک اسید با پزشک خود مشورت کنند.

سولفاسالازین

سولفاسالازین که عمدتا برای درمان کولیت اولسراتیو استفاده می شود جذب گوارشی فولات را مهار می کند و متابولیسم آن را تغییر می دهد. بیمارانی که سولفاسالازین مصرف می کنند باید مقادیر بیشتری فولیک اسید (از طریق تغذیه یا مکمل) دریافت کنند.

Raltitrexed

 فولیک اسید می تواند اثرات درمانی داروی Raltitrexed را کاهش دهد. بیماران در طول درمان با این دارو، نباید فولیک اسید مصرف کنند.

چای سبز

 چای سبز می تواند غلضت سرمی فولیک اسید را کاهش دهد. به همین جهت بهتر است با فاصله از هم مصرف شوند.

سوالات پر تکرار در مورد ویتامین B9 (فولیک اسید)

1. در دوران بارداری و شیردهی چه مقدار فولیک اسید نیاز است؟

دوران بارداری: به دلیل تقسیم سلولی سریع در جنین و افزایش دفع ادراری فولیک اسید در مادر، نیاز به فولیک اسید در بارداری افزایش می یابد. از آنجا که مصرف فولیک اسید در کاهش خطر ایجاد نقص لوله عصبی و سایر نقایص مادرزادی اهمیت دارد مصرف آن از یک ماه قبل از بارداری باید شروع شود.
در مواردی که بارداری تشخیص داده نشده است و مکمل فولیک اسید در 28 روز نخست بارداری مصرف نشده باشد، مصرف این ویتامین ممکن است از نقایص لوله عصبی پیشگیری نکند. اما به سایر جنبه های سلامت مادر و جنین کمک خواهد کرد.

دوران شیردهی: نیاز به فولات در دوران شیردهی افزایش می یابد. فولات در شیر ترشح می شود و غلظت آن تقریبا ثابت است و وابسته به رژیم غذایی مادر نیست مگر اینکه مادر کمبود شدید ویتامین B9 داشته باشد.

2. آیا مصرف زیاد فولیک اسید می تواند مضر باشد؟
مصرف مقادیر بالای فولیک اسید می تواند آنمی مگالوبلاستیک ناشی از کمبود ویتامین B12 و فولات را تصحیح کند اما اثری بر آسیب عصبی ناشی از کمبود ویتامین B12 ندارد. 
از طرفی گفته می شود مصرف مقادیر بالایی از فولیک اسید ممکن است پیشرفت ضایعات preneoplastic*، خطر ابتلا به سرطان کولورکتال و احتمالا سایر انواع سرطان ها را افزایش دهد.
* ضایعات preneoplastic: مجموعه ای از سلول هایی است که به لحاظ ژنتیکی و شکل ظاهری نرمال نبوده و می توانند تومور ایجاد کنند.
به دلیل موارد گفته شده در بالا و همچنین تداخل متابولیکی فولیک اسید و ویتامین B12 حداکثر مقدار مجاز برای مصرف فولیک اسید در نظر گرفته شده است که در جدول زیر مشاهده می شود. گفتنی است به سبب آنکه فولات موجود در مواد غذایی عارضه ایجاد نمی کند، این جدول برای فولات موجود در مواد غذایی نمی باشد.

* شیر مادر، شیر خشک و غذا باید تنها منبع فولات برای شیرخوار باشد.

جدول بالا برای افرادی که تحت شرایط خاص پزشکی هستند و طبق نظر پزشک مقادیر بالاتری از فولیک اسید استفاده می کنند صادق نیست.

نتیجه گیری

ویتامین B9، که به عنوان فولات نیز شناخته می شود، یک ویتامین محلول در آب است که عملکردهای مهم بسیاری در بدن شما ایفا می‌کند. فولات به طور طبیعی در بسیاری از غذاها یافت می شود. همچنین ممکن است به شکل اسید فولیک در غذاهای غنی شده نیز یافت شود. حبوبات، تخم مرغ، مرکبات و غلات غنی شده چند منبع خوب از فولات هستند...